Η Αλεξάνδρεια και η ελληνική παροικία της Αιγύπτου
Για την ιστορία του ελληνισμού της Αιγύπτου, η Γιώτα Παπαδημητρίου σημειώνει: «Στα πλαίσια της νεοελληνικής διασποράς, ο ελληνισμός της Αιγύπτου, όπου το ελληνικό στοιχείο αναδείχθηκε ως η πολυπληθέστερη ξένη εθνική ομάδα και είχε υπό τον έλεγχό του ως
τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο μεγάλο μέρος των οικονομικών δραστηριοτήτων, αποτελεί ιδιάζουσα περίπτωση. Η ιστορία του, λοιπόν, παρουσιάζει εξαιρετικό ερευνητικό ενδιαφέρον, ιδιαίτερα όσον αφορά σε άγνωστες πτυχές της δράσης του στο εσωτερικό της χώρας.
Η ιστορία αυτή αρχίζει ουσιαστικά από το πρώτο μισό του 19ου αι., όταν ο Μεχμέτ Αλί, ο “ιδρυτής της νέας Αιγύπτου”, ενθάρρυνε την εγκατάσταση ξένων και ιδιαίτερα Ελλήνων στη χώρα, προκειμένου να συμβάλουν στην ανάπτυξη του εμπορίου και το γενικότερο
εκσυγχρονισμό της. Στην πορεία, το προνομιακό καθεστώς των διομολογήσεων που έθετε τους ξένους στην Αίγυπτο κάτω από δικαστική και φορολογική ασυλία, καθώς και η ανέχεια και οι πόλεμοι που ταλάνιζαν την κυρίως Ελλάδα ή τα υπόδουλα ακόμα εδάφη, προκάλεσαν
μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα Ελλήνων υπηκόων ή μη προς τη χώρα του Νείλου, ιδίως από τα μέσα του αιώνα και μετά.»1
Σύμφωνα με τον Αλέξανδρο Κιτροέφ, ο οποίος έχει ασχοληθεί εκτενώς με την ιστορία του ελληνισμού της Αιγύπτου, οι Έλληνες που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της Αιγύπτου κατάφεραν να διατηρήσουν τον εθνικό τους χαρακτήρα χάρη σε μια σειρά παραγόντων, όπως είναι: η ανάπτυξη της ενότητας μέσα από τη μαζική μετανάστευση· η συγκέντρωση του πληθυσμού στα αστικά κέντρα· οι διαφορές στη γλώσσα και στην κουλτούρα, που κατέστησαν τους Έλληνες διακριτή κοινότητα σε σχέση με άλλες εθνικές ομάδες· και η διατήρηση ενός αστικού status υπό το καθεστώς των διομολογήσεων.2
Η μεγαλύτερη συγκέντρωση Ελλήνων στην Αίγυπτο αφορά την πόλη της Αλεξάνδρειας.3 Η ιστορική πορεία του ελληνισμού στην πόλη μετρά περίπου δύο χιλιετηρίδες, ενώ το μεγάλο ρεύμα μετακίνησης και εγκατάστασης Ελλήνων τοποθετείται χρονικά στον 18ο και τον 19ο αιώνα.4
Το 1843, με πρωτοβουλία του Μιχαήλ Τοσίτσα, ιδρύεται η Ελληνική Κοινότητα Αλεξανδρείας· επικεφαλής της θα τεθούν τα επόμενα χρόνια διάφορα γνωστά ονόματα της ελληνικής παροικίας, όπως οι Ζιζίνιας, Ράλλης, Αβέρωφ, Σαλβάγος, Μπενάκης κ.ά.5 Την εποχή του Καβάφη, η ελληνική παροικία αποτελεί μια ισχυρή κοινότητα εντός της πολυφυλετικής Αλεξάνδρειας, στην οποία κατοικούν Ευρωπαίοι, Άραβες και πολλές άλλες εθνότητες.
Η συγκρότηση της ταυτότητας της ελληνικής παροικίας συναρτάται από ένα πλέγμα τριών παραγόντων: τη βρετανική αποικιοκρατία, το αιγυπτιακό αντιαποικιακό κίνημα και την εμπλοκή του μητροπολιτικού κέντρου, με τους δύο πρώτους πόλους να βρίσκονται σε διαρκή αντίθεση. 6 Η άποψη του Στρατή Τσίρκα, ότι η βρετανική αποικιοκρατία σταδιακά αποδυνάμωσε τη θέση των Ελλήνων στην Αίγυπτο, αμφισβητήθηκε από άλλους μελετητές, όπως οι Μ. Γιαλουράκης, Ν. Ψυρούκης, Μ. Μαραγκούλης και Α. Κιτροέφ.7 Σύμφωνα με τον τελευταίο, παρά τους εκάστοτε πολιτικούς κλυδωνισμούς και τις οικονομικές εξελίξεις (οικονομική κρίση 1907, εθνικιστικό κίνημα 1919, τιμολογιακή αυτονομία 1930, απώλεια ξένων προνομίων 1937 κ.ά.), η ελληνική παροικία παρέμεινε μια αρκετά ισχυρή ομάδα στην Αλεξάνδρεια μέχρι και τη δεκαετία του 1960.8
Σε αυτό το περιβάλλον γεννήθηκε και μεγάλωσε ο ποιητής. Ο πατέρας του, Πέτρος Ιωάννης Καβάφης, εκτός από τις σχέσεις του με επιφανείς οικογένειες του Λονδίνου και της Πόλης, είχε επίσης ισχυρές διασυνδέσεις εντός της παροικιακής κοινότητας. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο Τσίρκας, ο Πέτρος Ιωάννης Καβάφης, «πιάνει φιλίες με το “νοικοκύρη” του το Ζιζίνια και με το “γείτονά” του Μιχ. Τοσίτσα, που έχει το μέγαρό του, όπου και το Β. Ελληνικό Προξενείο, στην άλλη άκρη της Πλατείας».9 Στην ίδια γραμμή, ο Η. Λαχανοκάρδης τοποθετεί την οικογένεια του ποιητή πλάι σε γνωστές οικογένειες της παροικίας, όπως αυτές των Ζιζίνια, Κασσαβέτη κ.ά. Για τις κοινωνικές της συναναστροφές σημειώνει: «Η οικογένεια Καβάφη, ανήκουσα εις την πρώτιν τάξιν, είχεν ανοικτάς διά τον εκλεκτόν κόσμον τας αιθούσας της επί της Λεωφόρου Ραμλίου».10
Εκτός από τις κοινωνικές συναναστροφές, η οικογένεια Καβάφη προσέβλεπε και σε επιχειρηματικές συναλλαγές με διάφορα πρόσωπα της ελληνικής παροικίας. Οι συναλλαγές της με τη Βρετανία και η υβριδική αγγλοελληνική της ταυτότητα όρισαν το εμπορικό και οικογενειακό της δίκτυο, που εκτεινόταν τόσο στη Δύση όσο και στην Ανατολή.11 Σε επιστολή, π.χ., του πατέρα του ποιητή προς τον αδελφό του, Γεώργιο Καβάφη, αποκαλύπτονται στοιχεία για τις επιχειρηματικές τους δραστηριότητες. Στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S01-SS02-F21-0003 (1653), https://cavafy.onassis.org/el/object/eqre-nhbp-4hh9/, που χρονολογείται στις 03/04/1850, ο Γεώργιος Καβάφης αναφέρεται σε επικείμενο συνεταιρισμό με την οικογένεια Δ. Κασσαβέτη, για τα υποκαταστήματα στην Αίγυπτο.
Η παρουσία της ελληνικής παροικίας της Αλεξάνδρειας στο αρχείο είναι ιδιαίτερα πληθωρική, όπως προκύπτει από τις πολλές αναφορές που συναντάμε σε γνωστές οικογένειες: Δέλτα, Ζιζίνια, Μπενάκη, Ράλλη. Δείτε ενδεικτικά παρακάτω κάποια αρχειακά τεκμήρια που σχετίζονται με καθεμία από τις οικογένειες αυτές:
Οικογένεια Δέλτα: https://cavafy.onassis.org/el/authority/families-el/delta-family-el/.
Οικογένεια Ζιζίνια: https://cavafy.onassis.org/el/authority/families-el/zizinia-family-el/.
Οικογένεια Μπενάκη: https://cavafy.onassis.org/el/authority/families-el/benakis-family-el/.
Οικογένεια Ράλλη: https://cavafy.onassis.org/el/authority/families-el/ralli-family-el/.
Σύμφωνα με τη Ρίκα
Σεγκοπούλου, ο Καβάφης σύχναζε στα σπίτια των Χωρέμη, Μπενάκη και Σαλβάγου.12 Οι συναναστροφές του ποιητή
με κοσμικούς κύκλους της Αλεξάνδρειας επιβεβαιώνονται σε μεγάλο βαθμό από επιστολές του, όπως εκείνες που στέλνει στον Αλέκο Σεγκόπουλο, όταν ο τελευταίος βρίσκεται στη Βένχα της Αιγύπτου (1918-1919). Σε αρκετά από αυτά τα γράμματα, ο Καβάφης πληροφορεί
τον Σεγκόπουλο για τα κοινωνικά νέα της Αλεξάνδρειας, κάνοντας αναφορές σε γνωστές οικογένειες της ελληνικής παροικίας.
Από την αλληλογραφία του Κ. Π. Καβάφη με τον Σεγκόπουλο προέρχονται τα τεκμήρια που θα δούμε στη συνέχεια. Οι επιστολές έχουν μεταγραφεί από την Κατερίνα Γκίκα και πλαισιώνουν τα ψηφιακά αντίγραφα των τεκμηρίων εντός της συλλογής του αρχείου Καβάφη (για να δει κανείς και τις δύο εκδοχές, αρκεί να επιλέξει Reading Mode αντί για Gallery Mode στο κεντρικό και άνω μέρος της σελίδας).
Στην πρώτη επιστολή (Δεκέμβριος 1918), GR-OF CA SING-S01-F02-SF001-0031 (1432), https://cavafy.onassis.org/el/object/8f25-gxxq-m34g/, γίνεται λόγος για επαγγελματικές υποθέσεις και για μια επίσκεψη του Καβάφη στον Αντώνη Μπενάκη.
Στη δεύτερη επιστολή, GR-OF CA SING-S01-F02-SF001-0002 (1403), https://cavafy.onassis.org/el/object/wctd-zdzn-bzkx/, ο Καβάφης αναφέρεται σε ατύχημα του Κωνσταντίνου Δέλτα, τον οποίο είχε επισκεφτεί στο σπίτι του. H επιστολή έχει γραφτεί το ίδιο έτος (13/10/1918).
Αξίζει επίσης να δούμε εδώ μια επιστολή του Δέλτα προς τον Καβάφη, στην οποία εκφράζει τον θαυμασμό του για την ποίησή του και σχολιάζει το ποίημα «Περιμένοντας τους Βαρβάρους»: GR-OF CA CA-SF02-S01-SS01-F18-SF003-0160 (517), https://cavafy.onassis.org/el/object/ynga-hq2n-khhp/. Η επιστολή δεν φέρει χρονολογία, ενώ το όνομα του Δέλτα είναι γραμμένο με μολύβι πάνω στο τεκμήριο.
Επιστολή του Κ. Δέλτα προς τον Κ. Π. Καβάφη
Ο γιατρός Κωνσταντίνος Γ. Δέλτα (1872-1937), νεότερος αδελφός του Στέφανου Δέλτα, δημοσίευσε ποιήματα και διηγήματα σε διάφορα περιοδικά ( Γράμματα, Νέα Ζωή) και μετέφρασε σονέτα της Elizabeth Barrett Browning. Συνδέθηκε με το κίνημα του δημοτικισμού και συνέβαλε στην ίδρυση του Εκπαιδευτικού Ομίλου Αιγύπτου.
Αρκετές πληροφορίες για τις κοινωνικές συναναστροφές του Καβάφη με Έλληνες της Αλεξάνδρειας αποτυπώνονται και στο φωτογραφικό του αρχείο. Στη φωτογραφία του τεκμηρίου GR-OF CA CA-SF02-S03-F26-SF001-0008 (2027),
https://cavafy.onassis.org/el/object/c94z-3e4z-qskb/, εικονίζεται ο ποιητής, προσερχόμενος με άλλους προσκεκλημένους
στον γάμο του Κωνσταντίνου Μ. Σαλβάγου (ο οποίος τελέστηκε στις 27 Φεβρουαρίου 1927 στον ναό του Ευαγγελισμού στην Αλεξάνδρεια).
Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την ελληνική παροικία της Αιγύπτου στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, μπορείτε να επισκεφτείτε την ιστοσελίδα της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξανδρείας, εδώ: https://bit.ly/3cjWHip.
1 Γ. Παπαδημητρίου, «Η “Ελληναιγυπτιακή Ορθόδοξος Κοινότης Μανσούρας” γίνεται “Ελληνική”», στο: Μ. Δαμανάκης, Β. Καρδάσης, Θ. Μιχελακάκη, Α. Χουρδάκης (επιμ.), Ιστορία της Νεοελληνικής Διασποράς: Έρευνα και Διδασκαλία, Πρακτικά Συνεδρίου, Ρέθυμνο 4-6 Ιουλίου 2003), Ε.ΔΙΑ.Μ.ΜΕ, Ρέθυμνο 2004, τ. 1, σ. 217-218.
2 A. Kitroeff, The Greeks in Egypt 1919-1937: ethnicity and class, Ithaca Press, London 1989, p. 11.
3 A. Kitroeff, The Greeks and the Making of Modern Egypt, The American University in Cairo Press, Cairo & New York 2019, p. 4.
4 Βλ. σχετικά στην ιστοσελίδα της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξανδρείας: https://bit.ly/2On5lEP.
5 Βλ. σχετικά πληροφορίες για την Ελληνική Κοινότητα Αλεξανδρείας: https://bit.ly/3bEhyO4.
6 Μ. Μαραγκούλης, «Από την Αλεξάνδρεια του “αίματος” στην Αίγυπτο του Νάσσερ: συνέχειες και ρήξεις στην ταυτότητα της αιγυπτιώτικης παροικίας» στο: Κωνσταντίνος Α. Δημάδης (επιμ.), Ταυτότητες στον ελληνικό κόσμο (από το 1204 έως σήμερα): Δ΄ Ευρωπαϊκό Συνέδριο Νεοελληνικών Σπουδών, Γρανάδα, 9-12 Σεπτεμβρίου 2010: πρακτικά; Identities in the Greek world (from 1204 to the present day): 4th European Congress of Modern Greek Studies, Granada, 9-12 September 2010: proceedings, Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών, (ηλεκτρ. βιβλ.) 2011, τ. 5, σ. 750 (σ. 3542 ηλ. αρχ.: https://www.eens.org/wordpress/wp-content/uploads/2012/05/Identities-in-the-Greek-world-Granada-2010-Congress-Vol_5-2011-isbn_978-960-99699-7-01.pdf).
7 Α. Καζαμίας, «Η αποικιακή Αλεξάνδρεια και ο ποιητής: Η ιστορία στον “άλλο Καβάφη” του Τσίρκα», Σύγχρονα Θέματα 122-123 (2013), 64-65.
8 A. Kitroeff, “The Alexandria We Have Lost”, Journal of the Hellenic Diaspora 10(1-2) (Spring-Summer 1983), 11-21.
9 Σ. Τσίρκας, Ο Καβάφης και η εποχή του, Κέδρος, Αθήνα 21971 (α΄ έκδοση 1958), σ. 48.
10 Η. Λαχανοκάρδης, Παλαιά και νέα Αλεξάνδρεια: Σύντομος ιστορική ανασκόπησις του Αλεξανδρινού ελληνισμού κατά τα τελευταία 50 έτη, Τύποις Πατριαρχικού Τυπογραφείου, Αλεξάνδρεια 1927, σ. 11. Το βιβλίο είναι διαθέσιμο στην Ανέμη του Πανεπιστημίου Κρήτης, https://bit.ly/3pOeoyB.
11 P. Jeffreys, “Cavafy’s Levant: Commerce, Culture, and Mimicry in the Early Life of the Poet”, Boundary 2 48(2) (2021), 8-9.
12 A. Καραπαναγόπουλος, Ο Κ. Π. Καβάφης: Συζητήσεις με τη Ρίκα Αγαλλιανού-Καραγιάννη πρώην Σεγκοπούλου, Δωδώνη, Αθήνα/Γιάννινα 1985, σ. 28.