Περιγραφή θέματος

  • Γενικά

  • Αντικείμενο



    • Στο Μάθημα 3, θα επικεντρωθούμε σε αυτοβιογραφικά και άλλα συναφή τεκμήρια του αρχείου Καβάφη και θα επιχειρήσουμε να διερευνήσουμε τη συγκρότηση του αυτοβιογραφικού υποκειμένου σε αυτά. Συγκεκριμένα, θα εστιάσουμε σε ημερολογιακά κείμενα του Κ. Π. Καβάφη, σε αυτοβιογραφικά σημειώματα αλλά και σε αποσπάσματα από βιογραφικές απόπειρες της Ρίκας Σεγκοπούλου και της Ευτυχίας Ζελίτα που σώζονται στο αρχείο. Συνεπώς, αρχικά θα εστιάσουμε στις πρακτικές αυτοβιογράφησης, δηλαδή στους τρόπους που ο Καβάφης επιλέγει για να αφηγηθεί τον βίο του και να παρουσιάσει τον εαυτό του, ενώ στη συνέχεια θα προσεγγίσουμε τους όρους βιογράφησης του ποιητή από τρίτους, όπως φωτίζονται από τεκμήρια του αρχείου. Ανάμεσα στα ερωτήματα που θα μας απασχολήσουν είναι τα ακόλουθα: Πώς παρουσιάζει ο ποιητής προσωπικές σκέψεις και εμπειρίες από τη ζωή του; Πώς τον παρουσιάζουν οι άλλοι; Και τι ακριβώς εννοούμε όταν αναφερόμαστε σε αυτοβιογραφικά και βιογραφικά αρχειακά τεκμήρια;


  • Κεντρικά ερωτήματα



      • Ποιες είναι οι βασικές εκδοχές αυτοβιογραφικού λόγου που βρίσκουμε στο αρχείο του ποιητή;

      • Τι είδους ημερολογιακά κείμενα έχει παραγάγει ο Καβάφης;

      • Πώς αποτυπώνεται η καλλιτεχνική εξέλιξη του Καβάφη σε παραδείγματα αυτοβιογραφικού λόγου από το αρχείο του;

      • Πώς παρουσιάζει ο ποιητής τις προσωπικές σκέψεις και εμπειρίες του και πώς τον παρουσιάζουν οι άλλοι;

      • Τι μας αποκαλύπτουν τα βιογραφικά εγχειρήματα της Ρ. Σεγκοπούλου και της Ε. Ζελίτα για την προσωπικότητα και τις συνήθειες του Καβάφη;


  • Εισαγωγή



    • Όπως είδαμε και στο Μάθημα 2, τα περιεχόμενα ενός λογοτεχνικού αρχείου μπορεί να είναι ποικίλα και ετερόκλητα: ανάμεσα στα χαρτιά του ποιητή μπορεί κανείς να βρει ένα χειρόγραφο ποιήματος αλλά και ένα κατάστιχο εξόδων. Εξερευνώντας το αρχείο Καβάφη, βρισκόμαστε συνεχώς μπροστά σε τεκμήρια σχετικά με διάφορες όψεις του βίου του ποιητή. Ποια είναι όμως τα χαρακτηριστικά του αυτοβιογραφούμενου και του βιογραφούμενου Καβάφη, βάσει των τεκμηρίων που σώζονται στο αρχείο του; Πώς παρουσιάζει ο ίδιος ο ποιητής προσωπικές σκέψεις και στιγμές της ζωής του; Πώς τον παρουσιάζουν οι άλλοι; Και τι ακριβώς εννοούμε όταν αναφερόμαστε σε αυτοβιογραφικά και βιογραφικά αρχειακά τεκμήρια;


      Από τα οικογενειακά memoranda και τις γενεαλογικές σημειώσεις, στα οποία ήδη αναφερθήκαμε στο Μάθημα 2, μέχρι τα ημερολόγια και τα προσωπικά σημειώματα, τα οποία θα συζητήσουμε παρακάτω, στο αρχείο Καβάφη σώζονται τεκμήρια τα οποία θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε αυτοβιογραφικά ή βιογραφικά με την ευρύτερη έννοια. Κάποια από αυτά τα κείμενα προορίζονται «για ημερολόγια γεγονότων και όχι εντυπώσεων ή ιδεών», όπως δηλώνεται στο ταξιδιωτικό ημερολόγιο του Καβάφη από το πρώτο ταξίδι του στην Ελλάδα, το καλοκαίρι του 1901. Άλλοτε, τα κείμενα αφορούν περιστατικά που άγγιξαν τη ζωή του ποιητή, όπως ο θάνατος του «αγαπητού και μόνου αληθινού φίλου του», Μικέ Ράλλη, ο οποίος έφυγε από τη ζωή σε νεαρή ηλικία, το 1889. Σε άλλες περιπτώσεις, τα προσωπικά αυτά σημειώματα έχουν αντίστροφη στόχευση: δεν παρουσιάζονται ως ημερολόγια γεγονότων, αλλά ως καταγραφές ιδεών και εντυπώσεων και σχετίζονται είτε με την ιδιωτική ζωή του ποιητή είτε με τη συγγραφική του ιδιότητα.


      Τέλος, στο αρχείο Καβάφη και στο συγγενές του αρχείο Αλέκου και Ρίκας Σεγκοπούλου σώζονται κείμενα τρίτων, τα οποία περιέχουν βιογραφικές πληροφορίες για τον Καβάφη ή ακόμα και απόπειρες συγκρότησης μιας συνεκτικής αφήγησης για τη ζωή του ποιητή. Τα κείμενα αυτά μνημονεύουν σπαράγματα από την καθημερινότητα με τον Καβάφη και καταγραφές δικών του λόγων, δίνοντάς μας την ευκαιρία να δούμε τον ποιητή μέσα από τα μάτια των σύγχρονών του και να εντοπίσουμε κοινούς τόπους της βιογράφησης του Καβάφη, ορισμένοι από τους οποίους επιβιώνουν μέχρι και τις μέρες μας.


  • Ενότητα 1: Αυτοβιογραφικά σημειώματα και ημερολόγια του ποιητή



    • Ξεκινώντας την αναζήτηση στοιχείων αυτοβιογραφικού λόγου στο αρχείο Καβάφη, στρέφουμε το βλέμμα μας σε κείμενα που πληρούν μια βασική προϋπόθεση της αυτοβιογραφικής γραφής: δηλαδή, κείμενα στα οποία ο ποιητής παρουσιάζει τον εαυτό του ή στιγμές από τη ζωή του. Όπως θα δούμε παρακάτω, τα συναφή τεκμήρια του αρχείου διαφέρουν μεταξύ τους ως προς το είδος του κειμένου, τη λειτουργία και το ύφος του. Λαμβάνοντας υπόψη την πολυτυπία του αυτοβιογραφικού λόγου, στην ενότητα αυτή θα καταπιαστούμε με διαφορετικά αυτοβιογραφικά εγχειρήματα, ημερολόγια και σημειώματα, τα οποία θα μπορούσαν να κατηγοριοποιηθούν υπό τον γενικό όρο της βιοαφήγησης (life narrative), ο οποίος περιλαμβάνει διαφορετικά είδη αυτοαναφορικής γραφής.1




      1 Πρβλ. επίσης: «η βιο-αφήγηση ορίζεται ως ένας κινούμενος στόχος, ένα σύνολο ευμετάβλητων αυτοαναφορικών πρακτικών που αναφέρονται στο παρελθόν προκειμένου να ενεργοποιήσουν τον αναστοχασμό γύρω από την παροντική ταυτότητα του υποκειμένου». S. Smith, J. Watson, Reading Autobiography: A Guide for Interpreting Life Narratives, University of Minnesota Press, Minneapolis - London 2001, p. 3.


  • Ενότητα 2: Από τον ιδιωτικό εαυτό στον καλλιτεχνικό αυτοπροσδιορισμό



  • Ενότητα 3: Ο Καβάφης μέσα από τα μάτια των άλλων



  • Προτάσεις για περαιτέρω μελέτη



    • Καβάφη: Πεζά, παρουσίαση-σχόλια Γ. Α. Παπουτσάκης, Φέξης, Αθήνα 1963.

      Η εν λόγω έκδοση των πεζών του Καβάφη περιλαμβάνει, ανάμεσα σε άλλα καβαφικά κείμενα, το «Ημερολόγιο από την αρρώστια και τις τελευταίες ημέρες του Μικέ Θ. Ράλλη» και το «Ημερολόγιο του πρώτου ταξιδιού του ποιητή στην Ελλάδα».


      Πιερής Μιχάλης, «Κ. Π. Καβάφη: Σημειώματα για τη Χαρίκλεια Καβάφη [Σημειώματα για τα τελευταία χρόνια και την αρρώστια της Xαρίκλειας Kαβάφη] (1899)», Μολυβδο-κονδυλο-πελεκητής 3 (1991).

      Στο άρθρο αναπαράγονται ημερολογιακές εγγραφές του Καβάφη για τα τελευταία χρόνια και την αρρώστια της μητέρας του. Ταυτόχρονα, το κείμενο αυτό συσχετίζεται με τα αντίστοιχα ημερολογιακά κείμενα του Καβάφη για τον θάνατο του αδερφού του, Αλέξανδρου, και του φίλου του, Μικέ Ράλλη.


      Σαββίδη Λένα (επιμ.), Λεύκωμα Καβάφη 1863 – 1910,Ερμής, Αθήνα 1983.

      Το Λεύκωμα της Λένας Σαββίδη περιέχει αναπαραγωγή πολλών φωτογραφικών τεκμηρίων από το αρχείο, τα οποία σχολιάζονται και συνδέονται με βιογραφικά δεδομένα του ποιητή.


      Σαββίδης Γ. Π., Μικρά Καβαφικά, τ. Β΄, Ερμής,Αθήνα 2010 (α΄ έκδοση 1987).

      Στον β’ τόμο των Μικρών Καβαφικών, ο Γ. Π. Σαββίδης συγκεντρώνει μελέτες που αφορούν το έργο και το αρχείο του Κ. Π. Καβάφη. Στις σελίδες 87-147 του τόμου μπορεί κανείς να διαβάσει μεταγραμμένα όλα τα «Ανέκδοτα σημειώματα ποιητικής και ηθικής», σημειώματα αυτοβιογραφικού χαρακτήρα, που βρέθηκαν στο αρχείο του ποιητή, και παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά το 1963 από τον Γ. Π. Σαββίδη στο Μουσείο Μπενάκη.


      Haas Diana, “Biographical, autobiographical and epistolary material from the archives of C. P. Cavafy: A report on recent research”, Μολυβδο-κονδυλο-πελεκητής 5 (1995/1996).

      Το άρθρο της Diana Haas εξετάζει βιογραφικά, αυτοβιογραφικά και επιστολογραφικά τεκμήρια από το αρχείο του Κ. Π. Καβάφη. Συγκεκριμένα, πραγματοποιούνται αναφορές στα ημερολογιακά του κείμενα, στην επιστολογραφική επικοινωνία με τους συγγενείς και τους φίλους του και στις γενεαλογικές του σημειώσεις.


      Haas Diana, «Κωνσταντίνου Καβάφη Constantinopoliad an Epic», Ζητήματα ιστορίας των νεοελληνικών γραμμάτων: Αφιέρωμα στον K. Θ. Δημαρά, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 281-304.

      Βασικό θέμα του εν λόγω άρθρου είναι η εξέταση του καβαφικού έργου “Constantinopoliad- an Epic”. Το κείμενο παρατίθεται σχολιασμένο. Μέσω του “Constantinopoliad- an Epic”, η Haas επιχειρεί να ανασυστήσει την εικόνα του νεαρού Καβάφη κατά τη διαμονή του στην Κωνσταντινούπολη, εστιάζοντας στην πολιτική συνείδηση του ποιητή κατά την περίοδο αυτή, στη σκιαγράφηση του αναγνωστικού του ορίζοντα μέσα από αναφορές σε συγκεκριμένα έργα και συγγραφείς, αλλά και στη χαρτογράφηση της οικογενειακής ιστορίας του Καβάφη, μέσα από τις πληροφορίες που ο ίδιος συγκεντρώνει και καταγράφει.


      Kapsalis S. D., “Privileged moments: Cavafy’s autobiographical inventions”, Journal of Hellenic Diaspora, vol. X, Nos 1&2, (1983), 67-88.

      Στο εν λόγω άρθρο, ο Διονύσης Καψάλης καταπιάνεται με τις διαφοροποιήσεις ανάμεσα στη συγγραφική φωνή και την ποιητική persona του Καβάφη σε ποιήματα με πρωτοπρόσωπη αφήγηση, οι αφηγητές των οποίων αναφέρονται σε ιδιωτικές στιγμές του βίου τους.


      Ντοκιμαντέρ: Κ. Π. Καβάφης, 50 χρόνια από τον θάνατό του.

      Μέσω του υπερσυνδέσμου https://archive.ert.gr/6931/, μπορείτε να μεταβείτε στο ψηφιακό αρχείο της ΕΡΤ και να παρακολουθήσετε το ντοκιμαντέρ της Μαίρης Κουτσούρη, Κ. Π. Καβάφης, 50 χρόνια από τον θάνατό του. Στο ντοκιμαντέρ εμφανίζονται άνθρωποι που γνώριζαν προσωπικά τον Καβάφη, όπως ο Τίμος Μαλάνος και ο Πόλυς Μοδινός, και αποκαλύπτουν πτυχές του χαρακτήρα του ποιητή. Επίσης, εμφανίζονται σημαντικοί μελετητές του καβαφικού έργου, όπως ο Γ. Π. Σαββίδης, η Marguerite Yourcenar και ο Edmund Keeley.


  • Συντελεστές



    • Επιστημονικά Υπεύθυνος:

      Τάκης Καγιαλής, Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας,

      Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο

      Εκπόνηση Εκπαιδευτικού Υλικού:

      Σοφία Ζησιμοπούλου, Φιλόλογος, Δρ., Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών

      Αγγελική Μούσιου, Φιλόλογος, Βοηθός Ερευνητικού Έργου, Αρχείο Καβάφη

      Γλωσσική Επιμέλεια:

      Βασίλης Δουβίτσας

      Συντονισμός:

      Ελεάννα Σεμιτέλου, Συντονίστρια Εκπαιδευτικών Έργων, Ίδρυμα Ωνάση

      Μαριάννα Χριστοφή, Συντονίστρια Επικοινωνίας και Δράσεων, Αρχείο Καβάφη