Περιγραφή θέματος

  • Γενικά

  • Αντικείμενο



    • Ο ποιητής Κ. Π. Καβάφης φρόντιζε να συγκεντρώνει και να αρχειοθετεί το έργο του σχολαστικά. Χάρη στη συστηματική τήρηση σημειώσεων και την αντίστοιχη συγκέντρωση υλικού, στο αρχείο Καβάφη διασώζονται μέχρι σήμερα σημαντικά τεκμήρια σχετικά με το έργο του ποιητή, όπως χειρόγραφα ποιημάτων, έντυπες αυτοσχέδιες εκδόσεις, άρθρα, μελέτες και σημειώσεις του Καβάφη. Ωστόσο, τα περιεχόμενα του αρχείου Καβάφη δεν εξαντλούνται σε τεκμήρια φιλολογικής σημασίας, ούτε σε υλικό που αφορά αποκλειστικά την πνευματική δραστηριότητα του ποιητή. Αυτό είναι αναμενόμενο, αν αναλογιστούμε ότι ένα λογοτεχνικό αρχείο είναι συγχρόνως και το προσωπικό αρχείο ενός ανθρώπου. Συνεπώς, το αρχείο αντικατοπτρίζει στοιχεία από τις πολλαπλές όψεις του βίου του δημιουργού του, ορισμένες από τις οποίες μας μεταφέρουν και πέρα από την επαγγελματική ή συγγραφική του ιδιότητα. Σε αυτό το μάθημα, θα ασχοληθούμε με τεκμήρια που ανασυγκροτούν τη βιογραφία Καβάφη σε διάφορα χρονικά στάδια. Θα εστιάσουμε στην προσπάθεια του ποιητή να γράψει την ιστορία της οικογένειάς του, ενώ παράλληλα θα εξοικειωθούμε με τεκμήρια που μαρτυρούν καθημερινές δραστηριότητες της οικογένειας Καβάφη, τις οικονομικές της συναλλαγές και τις κοινωνικές της συναναστροφές. Ιδιαίτερη έμφαση θα δοθεί στο επιστολικό αρχείο του Κ. Π. Καβάφη, και κυρίως στην οικογενειακή του αλληλογραφία, ως πηγή πληροφόρησης για τον βίο του ποιητή και της οικογένειάς του.

  • Κεντρικά ερωτήματα



    • Στο πλαίσιο του παρόντος μαθήματος, θα μας απασχολήσουν, μεταξύ άλλων, τα παρακάτω ερωτήματα:


      • Πόσα διαφορετικά είδη τεκμηρίων μπορεί να περιλαμβάνει το προσωπικό αρχείο ενός λογοτέχνη και πώς σχετίζονται αυτά με τη βιογραφία και την οικογενειακή ιστορία του δημιουργού του;

      • Με ποιον τρόπο μπορούμε να ανασυνθέσουμε τη βιογραφία του Κ. Π. Καβάφη μέσα από το αρχείο του;

      • Ποια γενεαλογικά τεκμήρια βρίσκουμε στο αρχείο Καβάφη;

      • Ποια τεκμήρια προβάλλουν την εικόνα του Καβάφη ως οικογενειακού ιστορικού και βιογράφου της οικογένειάς του;

      • Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του αρχείου αλληλογραφίας του Κ. Π. Καβάφη και ποια είναι η συμβολή του στην αναζήτηση στοιχείων από τη βιογραφία του ποιητή;

      • Ποια τεκμήρια μας επιτρέπουν να δούμε όψεις της καθημερινότητας της οικογένειας Καβάφη;


  • Εισαγωγή



    • Στο μάθημα αυτό, θα επιχειρήσουμε να ανασυστήσουμε τμήματα της καβαφικής βιογραφίας μέσα από το αρχείο του ποιητή. Λαμβάνοντας υπόψη ότι το αρχείο Καβάφη δεν διασώζει μόνο υλικό συναφές με το έργο του, αλλά και τεκμήρια του προσωπικού του βίου, θα επιχειρήσουμε μια περιδιάβαση σε αρχειακά έγγραφα που σκιαγραφούν όψεις της ζωής του ποιητή και της οικογένειάς του. Ανάμεσα σε αυτά, συγκαταλέγονται επιστολές, ημερολογιακά κείμενα, νομικά έγγραφα κ.ά. Στην ουσία, τα ετερογενή αυτά τεκμήρια προσφέρουν μια τοιχογραφία των σχέσεων του ποιητή με διάφορους κοντινούς του ανθρώπους, ανοίγουν νέες προοπτικές σε κεφάλαια της βιογραφίας του και, ταυτόχρονα, φωτίζουν τη δική του προσπάθεια να ταξινομήσει και να καταγράψει την οικογενειακή του ιστορία. Παρότι αποτελούν ετερόκλητες πηγές πληροφόρησης, τα τεκμήρια που θα εξετάσουμε προσφέρουν ένα ολοκληρωμένο πορτρέτο του Κ. Π. Καβάφη και της οικογένειάς του και αναδεικνύουν τις πολλαπλές λειτουργίες που επιτελεί ένα αρχείο σε σχέση με τη ζωή και το άμεσο περιβάλλον του δημιουργού του.


      Σε πρώτο στάδιο, θα επιχειρηθεί η ανασύσταση όψεων του βίου του ποιητή, και κυρίως της νεότητάς του, με ιδιαίτερη έμφαση στις πολυάριθμες επιστολές που εντοπίζονται στο αρχείο και αναδεικνύουν πτυχές της ζωής του. Σε δεύτερο στάδιο, θα εξετάσουμε τον Αλεξανδρινό ως οικογενειακό ιστορικό, που προσπαθεί να καταγράψει το χρονικό της οικογένειάς του, μέσα από τη σύνταξη γενεαλογικών κειμένων και σχετικών σημειωμάτων. Τέλος, θα διατρέξουμε τεκμήρια της καθημερινής ζωής (αποδείξεις οικονομικών συναλλαγών, προσκλήσεις, επισκεπτήρια), που σώζονται στο αρχείο και λειτουργούν ως δείκτες της καθημερινότητας του Καβάφη και των συγγενών του.


  • Ενότητα 1: Τα χρόνια της νεότητας του Κ. Π. Καβάφη μέσα από το προσωπικό του αρχείο



  • Ενότητα 2: Αρχείο αλληλογραφίας: Όψεις του βίου και της οικογενειακής ιστορίας του Κ. Π. Καβάφη



    • Αναζητώντας ίχνη της καβαφικής βιογραφίας μέσα στο αρχείο του ποιητή, δεν θα μπορούσαμε να μην αναφερθούμε και στο αρχείο αλληλογραφίας του Κ. Π. Καβάφη. Το αρχείο Καβάφη περιέχει μεγάλο αριθμό επιστολών, που διακρίνονται σε διαφορετικές κατηγορίες ανάλογα με το είδος της επιστολογραφικής επικοινωνίας (προσωπική, οικογενειακή, γενική) και ταξινομούνται σύμφωνα με τις χρήσεις τους και τα εμπλεκόμενα πρόσωπα. Έτσι, στο αρχείο του ποιητή θα βρούμε προσωπικές επιστολές φίλων του Κωνσταντίνου Καβάφη, υπηρεσιακή αλληλογραφία του ποιητή από την εργασία του στον Γ΄ Κύκλο Αρδεύσεων, αλλά και αλληλογραφία του με σημαντικούς ομότεχνούς του. Φυσικά, οι διαχωρισμοί αυτοί, για παράδειγμα σε «προσωπική» ή «οικογενειακή» αλληλογραφία, είναι τις περισσότερες φορές συμβατικοί και εξυπηρετούν κυρίως την οργάνωση του μεγάλου όγκου επιστολών στο αρχείο, ενώ προσδιορίζονται συνήθως με βάση την ταυτότητα του παραλήπτη ή του αποστολέα.


      Πολλές από τις επιστολές, εξάλλου, αφορούν θέματα που, με μια πρώτη ματιά, φαίνεται να υπερβαίνουν την κατηγοριοποίησή τους. Για παράδειγμα, αρκετές από τις οικογενειακές επιστολές αναφέρονται σε θέματα καλλιτεχνικού ενδιαφέροντος, ενώ ταυτόχρονα εμπεριέχουν και ζητήματα οικονομικής φύσης. Στο παρόν μάθημα, θα εξεταστούν κυρίως επιστολές που συμβάλλουν στην κατανόηση του καβαφικού βίου και της οικογενειακής ιστορίας, οι οποίες εκκινούν από τα χρόνια της Κωνσταντινούπολης και φτάνουν μέχρι την περίοδο της ωριμότητας του ποιητή, δηλαδή έως τις αρχές του 20ού αιώνα. Ειδικότερα, οι επιστολές αυτές αφορούν την επικοινωνία του Καβάφη με οικογενειακά πρόσωπα, καθώς και με τρεις φίλους της νεότητάς του, τον Μικέ Ράλλη, τον Στέφανο Σκυλίτση και τον Τζων Ροδοκανάκη.


  • Ενότητα 3: Ο Καβάφης ως οικογενειακός ιστορικός και βιογράφος της οικογένειάς του



  • Ενότητα 4: Όψεις της καθημερινότητας της οικογένειας Καβάφη στο αρχείο του ποιητή



  • Προτάσεις για επιπλέον μελέτη



    • Γκίκα Κατερίνα, «“Τοις Ρωμαίων έμμενε”: εμβλήματα του Κωνσταντίνου Καβάφη», Νέα Εστία, 1818 (2009), 18-53.


      Εκκινώντας από τις γενεαλογικές σημειώσεις του Καβάφη και την οικογενειακή του αλληλογραφία, η Κατερίνα Γκίκα εξετάζει την προέλευση και τις χρήσεις των οικοσήμων που διασώζονται στο αρχείο Καβάφη.


      Δασκαλόπουλος Δημήτρης – Στασινοπούλου Μαρία, Ο βίος και το έργο του Κ. Π. Καβάφη, Μεταίχμιο, Αθήνα 22013.


      Η συνθετική αυτή εργασία αποτελείται στο μεγαλύτερο μέρος της από ένα αναλυτικό χρονολόγιο του βίου του Κ. Π. Καβάφη. Ανά έτος, σημειώνονται τα κυριότερα γεγονότα που επηρέασαν την εργοβιογραφία του ποιητή, ενώ οι εκάστοτε αναφορές πλαισιώνονται από εκτενή παραθέματα του Τύπου και μελετών γύρω από τον Καβάφη. Οι εγγραφές συνοδεύονται από πλούσιο φωτογραφικό υλικό (φωτογραφίες του Καβάφη και της οικογένειάς του, γελοιογραφίες, τεκμήρια από τα αρχεία του ΕΛΙΑ, του Δημήτρη Δασκαλόπουλου, του Βαγγέλη Καραγιάννη κ.ά.). Η έκδοση συμπληρώνεται από βιβλιογραφία, ευρετήριο και ανθολογία ποιημάτων του Κ. Π. Καβάφη.


      Καραγιάννης Βαγγέλης, Σημειώσεις από την Γενεαλογία του Καβάφη και ομοιότυπη αναπαραγωγή του χειρογράφου της «Γενεαλογίας», ΕΛΙΑ, Αθήνα 1983.


      Oμοιότυπη αναπαραγωγή του χειρογράφου της Γενεαλογίας του Καβάφη και σημειώσεις γύρω από τα επιμέρους κεφάλαιά της, με τη συνδρομή μελετών των Μαλάνου, Τσίρκα, Μεταξά, Γιαλουράκη κ.ά. Πληροφορίες για τον βίο του ποιητή και την ιστορία της οικογένειας Καβάφη δίνονται επίσης μέσω της Χαρίκλειας Καβάφη- Valieri.


      Σαββίδη Λένα (επιμ.), Λεύκωμα Καβάφη 1863 – 1910, Ερμής, Αθήνα 1983.


      Το Λεύκωμα της Λένας Σαββίδη περιέχει αναπαραγωγή πολλών φωτογραφικών τεκμηρίων από το αρχείο, τα οποία σχολιάζονται και συνδέονται με βιογραφικά δεδομένα του ποιητή.


      Haas Diana, «Κωνσταντίνου Καβάφη Constantinopoliad an Epic», στο: Ζητήματα ιστορίας των νεοελληνικών γραμμάτων: Αφιέρωμα στον K. Θ. Δημαρά, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 281-304.


      Βασικό θέμα του εν λόγω άρθρου είναι η εξέταση του καβαφικού έργου “Constantinopoliad-an Epic”. Το κείμενο παρατίθεται σχολιασμένο. Μέσω του “Constantinopoliad-an Epic”, η Haas επιχειρεί να ανασυνθέσει την εικόνα του νεαρού Καβάφη κατά τη διαμονή του στην Κωνσταντινούπολη, εστιάζοντας στην πολιτική συνείδηση του ποιητή κατά την περίοδο αυτή, στη σκιαγράφηση του αναγνωστικού του ορίζοντα μέσα από αναφορές σε συγκεκριμένα έργα και συγγραφείς, αλλά και στη χαρτογράφηση της οικογενειακής ιστορίας του Καβάφη, μέσα από τις πληροφορίες που ο ίδιος συγκεντρώνει και καταγράφει.


      Haas Diana, “Biographical, autobiographical and epistolary material from the archives of C. P. Cavafy: A report on recent research”, Μολυβδο-κονδυλο-πελεκητής, 5 (1995/1996), 39-49.


      Το άρθρο της Diana Haas εξετάζει βιογραφικά, αυτοβιογραφικά και επιστολογραφικά τεκμήρια από το αρχείο του Κ. Π. Καβάφη. Συγκεκριμένα, πραγματοποιούνται αναφορές στα ημερολογιακά του κείμενα, στην επιστολογραφική επικοινωνία με τους συγγενείς και τους φίλους του και στις γενεαλογικές του σημειώσεις.


      Jeffreys Peter, Reframing Decadence: C. P. Cavafy’s Imaginary Portraits, Cornell University Press, Ithaca and London 2015.


      Ο Peter Jeffreys επιχειρεί να εξετάσει τη διαμόρφωση της ποιητικής φυσιογνωμίας του Καβάφη σε άμεση συνάφεια με τα ρεύματα του αισθητισμού και της decadence. Στο 1ο κεφάλαιο (“ Aesthetic to the point of affliction”: Cavafy and British Aestheticism) σκιαγραφείται το διανοητικό κλίμα στο οποίο έζησε ο Καβάφης στο Λονδίνο, κατά τη δεκαετία του 1870, όταν μέσω των οικογενειών Καβάφη-Ιωνίδη πρέπει να ήρθε σε επαφή με τα καλλιτεχνικά επιτεύγματα του βρετανικού αισθητισμού και της προραφαηλίτικης ζωγραφικής.


      Jeffreys Peter, “Cavafy’s Levant: Commerce, Culture and Mimicry in the Early Life of the Poet”, στο: “The Cavafy Dossier”, Boundary 2, an international journal of literature and culture, Vol. 48, 2 (May 2021), https://read.dukeupress.edu/boundary-2/issue/48/2.


      O Jeffreys εξετάζει τη διαμόρφωση της καλλιτεχνικής φυσιογνωμίας του νεαρού Καβάφη, εστιάζοντας στα δίκτυα με τα οποία ο ποιητής έρχεται σε επαφή κατά τη διαδοχική διαμονή της οικογένειας στις πόλεις του Λίβερπουλ, του Λονδίνου, της Αλεξάνδρειας και της Κωνσταντινούπολης. Στο πλαίσιο αυτό, μνημονεύονται οι κοινωνικές συναναστροφές της οικογένειας Καβάφη, η επιχειρηματική της δραστηριότητα, αλλά και έργα της νεότητας του ποιητή («Κτίσται», «Μια Νυξ εις το Καλιντέρι»). Ταυτόχρονα, πραγματοποιείται αναφορά σε κείμενα με αυτοβιογραφικές πληροφορίες, όπως είναι το “Constantinopoliad-an Epic” και η αλληλογραφία του Καβάφη με τους φίλους του, Στέφανο Σκυλίτση, Μικέ Ράλλη και Τζων Ροδοκανάκη.


      Liddell Robert, Καβάφης: Κριτική βιογραφία, μτφρ. Καίτη Λογοθέτη-Άντερσον, Ίκαρος, Αθήνα 1980.


      O Robert Liddell επιχειρεί μια ανασκόπηση του βίου του Κ. Π. Καβάφη από τα πρώτα χρόνια της ζωής του έως και τον θάνατό του, περιλαμβάνοντας αναφορές στις οικογενειακές του σχέσεις, την καλλιτεχνική του πορεία, την υπηρεσιακή ζωή, τα ταξίδια και τις σχέσεις με ομοτέχνους του.


      Κ. Π. Καβάφης:-50 χρόνια από τον θάνατό του / Ντοκιμαντέρ, Σκηνοθεσία: Μαίρη Κουτσούρη, Ψηφιακό Αρχείο ΕΡΤ: https://archive.ert.gr/6931/.


      Το ντοκιμαντέρ της Μαίρης Κουτσούρη (1983) για τα πενήντα χρόνια από τον θάνατο του Κ. Π. Καβάφη σκιαγραφεί το πορτρέτο του ποιητή, με αναφορές στα κυριότερα στάδια του βίου και της καλλιτεχνικής του εξέλιξης. Στο ντοκιμαντέρ συμμετέχουν φίλοι και γνωστοί του ποιητή, όπως επίσης και μελετητές του έργου του (Πόλυς Μοδινός, Τίμος Μαλάνος, Γ. Π. Σαββίδης, Marguerite Yourcenar κ.ά.).


  • Συντελεστές



    • Επιστημονικά Υπεύθυνος:

      Τάκης Καγιαλής, Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας,

      Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο

      Εκπόνηση Εκπαιδευτικού Υλικού:

      Σοφία Ζησιμοπούλου, Φιλόλογος, Δρ., Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών

      Αγγελική Μούσιου, Βοηθός Ερευνητικού Έργου, Αρχείο Καβάφη

      Γλωσσική Επιμέλεια:

      Βασίλης Δουβίτσας

      Συντονισμός:

      Ελεάννα Σεμιτέλου, Συντονίστρια Εκπαιδευτικών Έργων, Ίδρυμα Ωνάση

      Μαριάννα Χριστοφή, Συντονίστρια Επικοινωνίας και Δράσεων, Αρχείο Καβάφη