Περιγραφή θέματος

  • Γενικά

  • Αντικείμενο



    • Στο μάθημα αυτό, εξετάζεται η παρουσία της Αλεξάνδρειας και του αιγυπτιώτικου ελληνισμού στο αρχείο και στο έργο του Κ. Π. Καβάφη. Σε πρώτο στάδιο, πραγματοποιείται μια συνοπτική περιγραφή των ποικίλων ρόλων που διαδραματίζει η πόλη της Αλεξάνδρειας στο καβαφικό έργο και στο αρχείο Καβάφη, βασισμένη σε επιστολές και χειρόγραφα του ποιητή. Κατόπιν, σκιαγραφείται το κοινωνικό και διανοητικό κλίμα της ελληνικής παροικίας, εντός του οποίου ζει και δημιουργεί το έργο του ο ποιητής. Για την πληρέστερη κατανόηση αυτού του περιβάλλοντος, γίνονται αναφορές στην κοινωνική ζωή της Αλεξάνδρειας, στην επικοινωνία του Καβάφη με λογοτέχνες εντός της παροικίας, καθώς επίσης και στη δημόσια χρήση του έργου του σε τοπικά πολιτιστικά δρώμενα, όπως παραστάσεις, διαλέξεις και τιμητικές εκδηλώσεις. Παράλληλα, διερευνάται το δίκτυο σχέσεων του Καβάφη με λογοτέχνες και πολιτισμικούς διαμεσολαβητές εκτός Αλεξάνδρειας, με αναφορές σε πολιτιστικά εγχειρήματα του Καΐρου, γαλλόφωνα έντυπα της Αιγύπτου και αραβόφωνους συγγραφείς. Όλα τα παραπάνω συνθέτουν ένα πολιτισμικό αμάλγαμα, η ανίχνευση του οποίου μας επιτρέπει να διαμορφώσουμε μια περισσότερο ολοκληρωμένη εικόνα γύρω από τον ποιητή και το έργο του.


  • Κεντρικά ερωτήματα



      • Ποια είναι η συμβολή της Αλεξάνδρειας στο καβαφικό έργο; Με ποια νοήματα επενδύεται η πόλη στην καβαφική ποίηση (μεταφορική πόλη, αισθησιακή κ.ά.);

      • Τι πληροφορίες μπορεί να αντλήσει κανείς για την ιστορία της Αλεξάνδρειας μέσα από το αρχείο του Κ. Π. Καβάφη;

      • Ποιες ήταν οι σχέσεις της οικογένειας του Κ. Π. Καβάφη με άλλες οικογένειες της ελληνικής παροικίας της Αλεξάνδρειας;

      • Ποια ήταν η συμμετοχή του Καβάφη στη δημόσια ζωή της ελληνικής παροικίας;

      • Ποια ήταν η θέση του ποιητή στο περιβάλλον της αιγυπτιώτικης λογοτεχνικής δραστηριότητας και στο πλαίσιο διαφορετικών δικτύων επικοινωνίας και προβολής (λογοτέχνες της ελληνικής παροικίας, αραβόφωνοι λογοτέχνες, περιοδικά και εφημερίδες της περιοχής, φορείς εκτός Αλεξάνδρειας);

      • Πώς προσελήφθη το έργο του Καβάφη από τους σύγχρονούς του Αιγυπτιώτες;

      • Ποιες ήταν οι λειτουργίες, μέσα από τις οποίες διαχέεται το καβαφικό έργο στο ευρύτερο κοινό της παροικίας (κριτική, Τύπος, θεατρικές παραστάσεις, διαλέξεις κ.λπ.);


  • Εισαγωγή



    • Στο μάθημα αυτό θα αναφερθούμε στην ιστορία της ελληνικής παροικίας της Αλεξάνδρειας, εντός της οποίας ζει και διαμορφώνει το έργο του ο Καβάφης. Εξετάζοντας μια σειρά από τεκμήρια του αρχείου Καβάφη που σχετίζονται με μερικές από τις σημαντικότερες οικογένειες της παροικίας, θα ανιχνεύσουμε τη θέση της οικογένειας Καβάφη δίπλα σε αυτές. Ταυτόχρονα, θα σκιαγραφηθούν οι κοινωνικές σχέσεις που αναπτύσσει ο Καβάφης με σημαίνουσες προσωπικότητες της κοινότητας (όπως ο Κωνσταντίνος Δέλτα και ο Αντώνης Μπενάκης), οι οποίες αποκαλύπτονται από διάφορα τεκμήρια του αρχείου του.

      Κατόπιν, θα διερευνηθούν οι ρόλοι που διαδραματίζει η πόλη της Αλεξάνδρειας στο καβαφικό έργο. Η Αλεξάνδρεια αποτελεί τον κατεξοχήν τόπο του καβαφικού έργου και βίου και εισδύει διαρκώς στα καβαφικά κείμενα, είτε μέσα από χαρακτηριστικά τοπόσημα είτε μέσα από την περιγραφή του ανθρώπινου πλήθους που τη συνθέτει, στη συγχρονία της αλλά και διαχρονικά, ως ιστορικός διάκοσμος αρκετών καβαφικών ποιημάτων. Ταυτόχρονα, η έννοια της πόλης ως χωρικής αναφοράς επανέρχεται διαρκώς στο καβαφικό έργο, υποβάλλοντας διαφορετικά αισθήματα. Αντλώντας υλικό από την Ψηφιακή Συλλογή του Αρχείου Καβάφη, θα εξετάσουμε τις ποικίλες χρήσεις της αιγυπτιακής πόλης και τις διαφορετικές θεματοποιήσεις της στο καβαφικό σύμπαν. Πέρα από τα ίχνη της Αλεξάνδρειας στο καβαφικό έργο θα αναδειχθούν επίσης τεκμήρια τα οποία καταγράφουν εικόνες της καθημερινότητας του Καβάφη στην πόλη, όπως επιστολές ή σημειώματα του ποιητή.

      Σε επόμενο στάδιο, θα εξεταστούν οι σχέσεις του Καβάφη με τη λογοτεχνική κοινότητα της Αιγύπτου. Κατά τη διάρκεια της δημιουργικής του πορείας, ο Καβάφης συμμετείχε σε διάφορα πολιτισμικά και λογοτεχνικά δίκτυα, τα οποία εξακτινώνονται γύρω από τα περιοδικά Νέα Ζωή και Γράμματα, τον Εκπαιδευτικό Όμιλο Αιγύπτου και άλλους φορείς, ενώ συναναστρεφόταν διάφορους λογίους, όπως τον Γεώργιο Σκληρό, τον Νίκο Ζελίτα (Στέφανο Πάργα) κ.ά. Παρατηρούμε ότι γύρω από τον ποιητή συγκροτείται σταδιακά ένα σώμα υποστηρικτών, που προωθούν συστηματικά την καβαφική ποίηση. Παράλληλα, ο Καβάφης έρχεται σε ρήξη με διάφορα πρόσωπα της παροικίας (Γκανούλης, Μαλάνος κ.ά.) ή βρίσκεται αντιμέτωπος με την αρνητική κριτική που απευθύνεται στο έργο του. Στην κατάληξη του μαθήματος, θα αναφερθούμε σε τεκμήρια που μαρτυρούν ενασχόληση του ποιητή και με την αραβόφωνη λογοτεχνία της Αιγύπτου.

  • Ενότητα 1: «Η πόλις θα σε ακολουθεί»: Η Αλεξάνδρεια του Καβάφη



    • H Αλεξάνδρεια κατέχει μια εμβληματική θέση στη λογοτεχνία, στα κείμενα Ελλήνων αλλά και ξενόγλωσσων λογοτεχνών, όπως π.χ. στα έργα των E. M. Forster και Lawrence Durrell. Στην περίπτωση του Καβάφη, η παρουσία της πόλης είναι διάχυτη στα ποιήματα και στα πεζά του. Ωστόσο, όπως τονίζει ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος, δεν πρόκειται για «ένα μοτίβο που επαναλαμβάνεται οκνηρό και ανιαρό· είναι η δραστική συνισταμένη προσωπικής και ποιητικής ζωής».1 Ο ίδιος ο Καβάφης θα ζήσει στην Αλεξάνδρεια το μεγαλύτερο μέρος του βίου του, με εξαίρεση σύντομα χρονικά διαστήματα, κατά τα οποία διαμένει στην Αγγλία και την Κωνσταντινούπολη, και κάποια σύντομα ταξίδια στο Παρίσι και στην Ελλάδα. Στην ενότητα αυτή, θα διερευνηθεί η εξέλιξη της ελληνικής παροικίας της Αιγύπτου και η θέση του Καβάφη μέσα σε αυτή.




      1 Δ. Δασκαλόπουλος, Κ. Π. Καβάφης: Η ποίηση και η ποιητική του, Κίχλη, Αθήνα 2013, σ. 43.


  • Ενότητα 2: Ο Καβάφης και η λογοτεχνική κοινότητα της Αιγύπτου



  • Προτάσεις για επιπλέον μελέτη



    • Καραπαναγόπουλος Αλέκος, Ο Κ. Π. Καβάφης: Συζητήσεις με τη Ρίκα Αγαλλιανού- Καραγιάννη πρώην Σεγκοπούλου, Δωδώνη, Αθήνα/Γιάννινα 1985.

      Η έκδοση αυτή περιέχει συζητήσεις του Αλέκου Καραπαναγόπουλου με τη Ρίκα Αγαλλιανού-Καραγιάννη, πρώην Σεγκοπούλου, στις οποίες σκιαγραφείται το προφίλ του Κ. Π. Καβάφη και δίνονται αρκετές πληροφορίες για τις κοινωνικές του συναναστροφές.

       

      Ρώτα Μαρία, «Ανασυνθέτοντας την αλεξανδρινή λογοτεχνική δραστηριότητα, 1910-1930: Από τα πρόσωπα στις συλλογικότητες», στο: Α. Καστρινάκη, Α. Πολίτης, Δ. Τζιόβας (επιμ.), Για μια ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας του εικοστού αιώνα: Προτάσεις ανασυγκρότησης, θέματα και ρεύματα, Πρακτικά συνεδρίου στη μνήμη του Αλέξανδρου Αργυρίου, Ρέθυμνο, 20-22 Μαΐου 2011, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2012, σ. 43-60.

      Στην εισήγησή της, η Μαρία Ρώτα τοποθετεί τον Καβάφη στο επίκεντρο της λογοτεχνικής δραστηριότητας της ελληνικής παροικίας, επιχειρώντας να αναδείξει τους δεσμούς του με περιοδικά όπως τα Γράμματα και η Νέα Ζωή καθώς και με την ομάδα του Εκπαιδευτικού Ομίλου.

       

      Ρώτα Μαρία, «Το περιοδικό Γράμματα της Αλεξάνδρειας (1911-1919)», Διδακτορική Διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 1994, DOI: 10.12681/eadd/24684.

      H Μαρία Ρώτα εξετάζει την εξελικτική πορεία του περιοδικού Γράμματα της Αλεξάνδρειας, πραγματοποιώντας αναφορές στο δίκτυο των συνεργατών του και, φυσικά, στη συνεργασία του με τον Κ. Π. Καβάφη.

       

      Τσίρκας Στρατής, Ο Καβάφης και η εποχή του, Κέδρος, Αθήνα 21971 (α΄ έκδ. 1958).

      Ο Στρατής Τσίρκας επιχειρεί μια ανάγνωση του βίου και της διανοητικής εξέλιξης του Καβάφη σε άμεση σύνδεση με τα ιστορικοκοινωνικά συμφραζόμενα της εποχής του. Όπως αναγράφεται στον πρόλογο του βιβλίου, δεν πρόκειται για μια ακόμη βιογραφία του Καβάφη, αλλά για μια μελέτη του ελληνισμού της Αλεξάνδρειας. Σύμφωνα με τον Τσίρκα, στην ποιητική παραγωγή του, πριν και μετά το 1910, ο Καβάφης εκφράζει την εποχή του, μέσα από το πρίσμα του παροικιακού ελληνισμού και του αντιαποικιακού αγώνα.

       

      Τσίρκας Στρατής, Ο πολιτικός Καβάφης, Κέδρος, Αθήνα 1971.

      Σε αυτή τη συλλογή άρθρων και μελετών, ο Τσίρκας επανεξετάζει όψεις του πολιτικού Καβάφη, συσχετίζοντας τον ιστορισμό του ποιητή με τα πολιτικά συμφραζόμενα της εποχής του, και συγκεκριμένα με την πολιτική επικαιρότητα της Αιγύπτου και τον αντιαποικιακό αγώνα. Στη λογική αυτή, ερευνώνται συγκεκριμένα ποιήματα («Η σατραπεία», «Ας φρόντιζαν»), αλλά και γενικότερα η σχέση του Καβάφη με την αγγλική πολιτική. Συγχρόνως, ο Τσίρκας αναμετράται με τις απόψεις του κριτικού Τίμου Μαλάνου, επιχειρώντας να διορθώσει ανακρίβειες και πραγματολογικά λάθη, ενώ παράλληλα προσπαθεί να ενισχύσει τις δικές του θέσεις γύρω από την πολιτική λειτουργία της καβαφικής ποίησης.

       

      Halim Hala, Alexandrian Cosmopolitanism: An Archive, Modern Language Initiative, New York 2013.

      Το βιβλίο της Hala Halim εξετάζει αναπαραστάσεις της Αλεξάνδρειας σε κείμενα των Κ. Π. Καβάφη, E. M. Forster και Bernard de Zogheb. Όπως προκύπτει από τα κείμενα των παραπάνω συγγραφέων, η Αλεξάνδρεια επινοείται ως τόπος, στον οποίο κυριαρχεί ένα κράμα πολιτισμικών και φυλετικών επιρροών από Ανατολή και Δύση.

       

      Keeley Edmund, Η καβαφική Αλεξάνδρεια: Η εξέλιξη ενός μύθου, μτφρ. Τζένη Μαστοράκη, Ίκαρος, Αθήνα 2004.

      Ο Edmund Keeley εξετάζει τους ρόλους που διαδραματίζει η πόλη της Αλεξάνδρειας στο καβαφικό έργο και ερευνά την παρουσία της μυθικής, της μεταφορικής και της αισθησιακής πόλης στο έργο του Κ. Π. Καβάφη.

       

      Kitroeff Alexander, “The Alexandria We Have Lost”, Journal of the Hellenic Diaspora, 10 (1-2) (Spring-Summer 1983), 11-21.

      Στο συγκεκριμένο άρθρο, ο Αλέξανδρος Κιτροέφ εξετάζει όψεις της πολιτισμικής ζωής της Αλεξάνδρειας, από τον όψιμο 19o αιώνα έως τα μέσα του 20ού. Στο πλαίσιο αυτής της εργασίας, και κατά την ίδια χρονική περίοδο, ο Κιτροέφ ιχνηλατεί την ιστορική πορεία της ελληνικής κοινότητας της Αλεξάνδρειας.

       

      “The Cavafy Dossier”, Boundary 2, an international journal of literature and culture 48 (2) (May 2021), https://read.dukeupress.edu/boundary-2/issue/48/2 .

       

      Το αφιέρωμα του Boundary 2 περιλαμβάνει κείμενα των Στάθη Γουργουρή, Peter Jeffreys, Τάκη Καγιαλή, Βασιλικής Κολοκοτρώνη, Αλέξανδρου Καζαμία, Hala Halim, Γιάννη Παπαθεοδώρου, Aamir R. Mufti, από το Διεθνές Θερινό Σχολείο Καβάφη 2019 («Οι προς/ανατολισμοί του Καβάφη») που διοργανώθηκε από το Αρχείο Καβάφη (Ίδρυμα Ωνάση). Στο επίκεντρο των μελετών βρίσκεται η Αλεξάνδρεια ως πραγματικός και ποιητικός τόπος, που με την ενσωμάτωση ποικίλων αντιθέσεων (φυλετικών, πολιτισμικών, κοινωνικών) επιδρά καθοριστικά στη διαμόρφωση και την εξέλιξη της καβαφικής εργοβιογραφίας.

       

      Ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ, Μαρτυρίες για τον ελληνισμό της Αιγύπτου

      Ψηφιακό αρχείο ΕΡΤ: https://archive.ert.gr/7813/.

       

      Το ντοκιμαντέρ ιχνηλατεί την πορεία των Ελλήνων της Αιγύπτου, εξετάζοντας τα βασικά στάδια της ιστορικής τους εξέλιξης.


  • Συντελεστές



    • Επιστημονικά Υπεύθυνος:

      Τάκης Καγιαλής, Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας,

      Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο

      Εκπόνηση Εκπαιδευτικού Υλικού:

      Σοφία Ζησιμοπούλου, Φιλόλογος, Δρ., Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών

      Αγγελική Μούσιου, Φιλόλογος, Βοηθός Ερευνητικού Έργου, Αρχείο Καβάφη

      Γλωσσική Επιμέλεια:

      Βασίλης Δουβίτσας

      Συντονισμός:

      Ελεάννα Σεμιτέλου, Συντονίστρια Εκπαιδευτικών Έργων, Ίδρυμα Ωνάση

      Μαριάννα Χριστοφή, Συντονίστρια Επικοινωνίας και Δράσεων, Αρχείο Καβάφη