Περιγραφή θέματος

  • Αντικείμενο



    • Στο πλαίσιο του μαθήματος «Οπτικές Αναπαραστάσεις του Κ. Π. Καβάφη», θα προσεγγίσουμε τον βίο του ποιητή υπό το πρίσμα του οπτικού πολιτισμού. Κεντρικό αντικείμενο της προσέγγισής μας θα είναι η εξέλιξη της φυσιογνωμίας του ποιητή στον χρόνο, όπως αυτή αντανακλάται σε φωτογραφικά και εικαστικά του πορτρέτα. Στο πλαίσιο αυτό, θα εστιάσουμε στα κυριότερα φωτογραφικά πορτρέτα του Καβάφη, τα οποία συχνά χρησίμευσαν και ως πρότυπο για εικαστικές προσωπογραφίες του. Κατόπιν, θα μελετήσουμε τις εικαστικές προσωπογραφίες του ποιητή και θα αναφερθούμε στις σχέσεις του με εικαστικούς καλλιτέχνες της εποχής του. Θα εξετάσουμε επίσης γελοιογραφικές, καθώς και άλλες εκδοχές σατιρικής απεικόνισης της μορφής του ποιητή, που απαντούν σε τεκμήρια εντός και εκτός του αρχείου Καβάφη.

  • Κεντρικά ερωτήματα



    • Στο πλαίσιο του παρόντος μαθήματος, θα μας απασχολήσουν, μεταξύ άλλων, τα παρακάτω ερωτήματα:


      • Ποιες φωτογραφικές και εικαστικές αναπαραστάσεις του Καβάφη σώζονται στο αρχείο του ποιητή;

      • Πώς μπορούμε να εντάξουμε τα εικαστικά και τα φωτογραφικά έργα στο ιστορικό πλαίσιο της παραγωγής τους;

      • Πώς σχετίζεται το φωτογραφικό ή/και εικαστικό πορτρέτο με την εδραίωση της δημόσιας εικόνας του λογοτέχνη;

      • Πώς σχετίζονται τα φωτογραφικά πορτρέτα με τις εικαστικές προσωπογραφίες του ποιητή;

      • Πώς σχετίζεται η σάτιρα και η άσκηση κριτικής με το είδος της γελοιογραφίας;

      • Ποιοι ήταν οι στόχοι των συχνών γελοιογραφικών αναπαραστάσεων της μορφής του ποιητή, στη διάρκεια της ζωής του;


  • Εισαγωγή



    • Οι εικαστικές και φωτογραφικές προσωπογραφίες συνιστούν ένα πρόσφορο πεδίο μελέτης για όποιον επιθυμεί να εξετάσει την πρόσληψη μιας δημόσιας προσωπικότητας στην πάροδο του χρόνου. Μέσα από τα φωτογραφικά και εικαστικά πορτρέτα ενός συγγραφέα, μπορεί κανείς να παρακολουθήσει, πέρα από την αλλαγή της μορφής του, και τις μεταβολές στην πρόσληψη της δημόσιας εικόνας του. Τα κολακευτικά πορτρέτα συχνά συνυπάρχουν με γελοιογραφικές απεικονίσεις, γεγονός που φανερώνει τις ποικίλες διαστάσεις και εκδοχές της πρόσληψης, που κυμαίνονται από την εξιδανίκευση μέχρι τη σάτιρα και την καρικατούρα. Από την άλλη μεριά, η αναπαράσταση των λογοτεχνών ως δημόσιων προσώπων αποτελεί ένα προνομιακό σημείο και για την παρατήρηση των καλλιτεχνικών πρακτικών μιας εποχής. Μέσα από τα φωτογραφικά και εικαστικά πορτρέτα γνωστών προσωπικοτήτων, μπορούμε να ερευνήσουμε τις τεχνικές λήψης και τις αναπαραστατικές συμβάσεις που ορίζουν την εικαστική και φωτογραφική δημιουργία κάθε περιόδου.

      Ο Καβάφης είχε την τύχη να φωτογραφηθεί πολλές φορές στη ζωή του, ενώ η μορφή του αποτυπώθηκε συχνά σε εικαστικά σχέδια, όσο ζούσε. Αποτελεί έτσι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα λογοτέχνη που απασχόλησε τους καλλιτέχνες και το κοινό της εποχής του με τη δημόσια εικόνα του. Στο παρόν μάθημα, θα επιχειρηθεί η διερεύνηση των κυριότερων φωτογραφικών και εικαστικών απεικονίσεων του Καβάφη. Θα εξοικειωθούμε με τα φωτογραφικά πορτρέτα του ποιητή, με τις εικαστικές προσωπογραφίες που δημιουργήθηκαν στη διάρκεια της ζωής του, καθώς και με τις γελοιογραφικές απεικονίσεις του. Θα αναφερθούμε επίσης στους όρους δημιουργίας των καβαφικών πορτρέτων και στην κυκλοφορία τους σε εφημερίδες και περιοδικά, μέσα από τις διαδοχικές αναδημοσιεύσεις τους. Η εξέταση των ζητημάτων αυτών θα μας επιτρέψει να εξακριβώσουμε πώς εξελίσσονται οι απεικονίσεις της μορφής του Καβάφη στην πάροδο του χρόνου, αλλά και με ποιον τρόπο ο ίδιος σκηνοθετούσε τη δημόσια εικόνα του. Στο πλαίσιο αυτό, θα πραγματοποιηθεί αναφορά τόσο στους καλλιτέχνες-δημιουργούς των καβαφικών πορτρέτων όσο και στα καλλιτεχνικά δίκτυα με τα οποία βρισκόταν σε σύνδεση και αλληλεπίδραση ο ποιητής.

  • Ενότητα 1: Φωτογραφικά πορτρέτα του Κ. Π. Καβάφη



  • Ενότητα 2: Η μορφή του ποιητή και οι καλλιτεχνικές της μεταπλάσεις: Ζωγραφικά σχέδια και σκίτσα



    • Το 1932, ο Καβάφης ταξιδεύει στην Αθήνα για τελευταία φορά. Θα μείνει εκεί περίπου 4 μήνες (Ιούλιος-Οκτώβριος 1932). Εισάγεται στο νοσοκομείο του Ερυθρού Σταυρού, όπου υποβάλλεται σε εγχείρηση τραχειοτομίας, με αποτέλεσμα να χάσει οριστικά τη φωνή του. Η παρακάτω φωτογραφία χρονολογείται κατά το διάστημα που ο ποιητής αναρρώνει από την επέμβαση. Έχει τραβηχτεί από τον φωτογράφο Κυριάκο Παγώνη στο εργαστήριο του γλύπτη Μιχαήλ Τόμπρου και σώζεται στο αρχείο Καβάφη, στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S03-F26-SF001-0014 (1947), https://cavafy.onassis.org/el/object/ztxc-ehc8-4a4f/ (μπορείτε να δείτε το αρνητικό της ίδιας φωτογραφίας στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S03-F26-SF001-0015 [1948], https://cavafy.onassis.org/el/object/qcry-2stn-2nhb/).

      ΠΡΟΒΟΛΗ ΕΙΚΟΝΑΣ
      ΠΡΟΒΟΛΗ ΕΙΚΟΝΑΣ


      Στο πλαίσιο αυτό πραγματοποιήθηκε και η γνωριμία του Καβάφη με τον Γιώργο Κατσίμπαλη. Το παρασκήνιο αυτής της συνάντησης έχει αποδοθεί από τον Κατσίμπαλη σε μια επιστολή του προς τον Γιώργο Σεφέρη και έχει αναδημοσιευτεί στο περιοδικό Διαβάζω, τχ. 78 (Οκτώβριος 1983, σ. 37-40), με παρουσίαση του Γ. Π. Σαββίδη. Μπορείτε να βρείτε το αντίστοιχο τεύχος εδώ: https://issuu.com/diavazo.gr/docs/aa37_issue_78.

      Η περιγραφή του Καβάφη από τον Κατσίμπαλη δεν είναι διόλου κολακευτική, αλλά παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον ως μαρτυρία για τα τελευταία χρόνια της ζωής του Καβάφη. Επιπροσθέτως, όπως επισημαίνει ο Γ. Π. Σαββίδης, χάρη στη μεσολάβηση Κατσίμπαλη, σώθηκαν οι τρεις τελευταίες φωτογραφίες του Καβάφη, οι οποίες τραβήχτηκαν στο εργαστήριο του Τόμπρου και κατόπιν αναδημοσιεύτηκαν στα περιοδικά Νέα Εστία (1933) και Αγγλοελληνική Επιθεώρηση (1947).1






      1  Γ. Π. Σαββίδης, «Ο Κατσίμπαλης περιγράφει τον Καβάφη στον Σεφέρη», Διαβάζω 78 (1983), 37-40.

  • Ενότητα 3: Σατιρικές προσωπογραφίες



  • Προτάσεις για επιπλέον μελέτη



    • Δασκαλόπουλος Δημήτρης, «Ο Κ. Π. Καβάφης και οι εικαστικοί καλλιτέχνες: Μια αμφίδρομη σχέση» στο: Δασκαλόπουλος Δημήτρης, Κ. Π. Καβάφης: Η ποίηση και η ποιητική του, Κίχλη, Αθήνα 2013, σ. 85-98.

      Στο κεφάλαιο αυτό, ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος σκιαγραφεί τα δίκτυα σχέσεων του Καβάφη με Έλληνες και Αιγύπτιους εικαστικούς καλλιτέχνες. Παράλληλα, πραγματοποιούνται αναφορές στα φωτογραφικά πορτρέτα του Καβάφη, στις στρατηγικές που μεταχειριζόταν ο Καβάφης για την κατασκευή μιας ορισμένης δημόσιας εικόνας και στις εικαστικές ιδιότητες των ποιημάτων του.


      Δασκαλόπουλος Δημήτρης, «Το πιο τίμιο - την μορφή του: Εικαστικοί καλλιτέχνες και ο Κ. Π. Καβάφης», Το Βήμα της Κυριακής (Νέες Εποχές), 9 Νοεμβρίου 2003.

      https://www.tovima.gr/2008/11/24/opinions/to-pio-timio-tin-morfi-toy/

      Το άρθρο του Δασκαλόπουλου σχολιάζει τις σχέσεις του Καβάφη με διάφορους εικαστικούς καλλιτέχνες, με αναφορές και σε εκείνους που επιδίωξαν να αποδώσουν τη φυσιογνωμία του σε πορτρέτα.


      Δασκαλόπουλος Δημήτρης, Βιβλιογραφία Κ. Π. Καβάφη (1886-2000), Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη 2003.

      Στην ενότητα Γ΄ της Βιβλιογραφίας («Εικονογραφία Κ. Π. Καβάφη» [1886-2000], σελ. 383-453) μπορείτε να εντοπίσετε οικογενειακές και άλλες φωτογραφίες, εικαστικά πορτρέτα του ποιητή, γελοιογραφίες και εικαστικά έργα εμπνευσμένα από ποιήματά του. Μελετήστε την ενότητα για μια αναλυτική περιδιάβαση στις πρώτες δημοσιεύσεις φωτογραφικών και εικαστικών έργων που σχετίζονται με τον ποιητή.


      Σαββίδη Λένα (επιμ.), Λεύκωμα Καβάφη 1863 – 1910, Ερμής, Αθήνα 1983.

      Το Λεύκωμα της Λένας Σαββίδη περιέχει αναπαραγωγή πολλών φωτογραφικών τεκμηρίων από το αρχείο, τα οποία σχολιάζονται και συνδέονται με βιογραφικά δεδομένα του ποιητή.


      Jeffreys Peter, Reframing Decadence: C. P. Cavafy’s Imaginary Portraits, Cornell University Press, Ithaca and London 2015.

      Ο Peter Jeffreys επιχειρεί να εξετάσει τη διαμόρφωση της ποιητικής φυσιογνωμίας του Καβάφη σε άμεση συνάφεια με τα ρεύματα του αισθητισμού και της decadence. Δείτε κυρίως τα κεφάλαια 1 και 3. Στο κεφάλαιο 1 (“ Aesthetic to the point of affliction”: Cavafy and British Aestheticism), σκιαγραφείται το διανοητικό κλίμα, στο οποίο έζησε ο Καβάφης στο Λονδίνο, κατά τη δεκαετία του 1870, όταν μέσω των οικογενειών Καβάφη και Ιωνίδη πρέπει να ήρθε σε επαφή με τα καλλιτεχνικά επιτεύγματα του βρετανικού αισθητισμού και της προραφαηλίτικης ζωγραφικής. Αντίστοιχα, στο κεφάλαιο 3 (Pictorialist Poetics: Transpositioning Word and Ι mage) εξετάζονται οι σχέσεις της ποιητικής του Καβάφη με τις εικαστικές τέχνες, ενώ πραγματοποιούνται αναφορές στις συναναστροφές του με Έλληνες και Αιγύπτιους ζωγράφους.


      Papargyriou Eleni, “Photographic adaptations of Cavafy”, Journal of Greek Media and Culture, 1 (2) (2015), 253-277.

      Το άρθρο της Ελένης Παπαργυρίου εξετάζει τις φωτογραφικές αποδόσεις του Καβάφη και της ποίησής του, μετά τον θάνατό του, σε διάφορα εικαστικά και φωτογραφικά έργα, όπως εκείνα των Δημήτρη Γέρου, David Hockney και Duane Michals. Διαθέσιμο εδώ: https://www.academia.edu/22485667/Photographic_adaptations_of_Cavafy.


      Savidis G. P., “Photographs of C. P. Cavafy, his family and home”, Grand Street 2:3 (Spring 1983), 127-142.

      To άρθρο του Γ. Π. Σαββίδη σχολιάζει φωτογραφίες οικογενειακές και της νεότητας του Κ. Π. Καβάφη και διάφορα φωτογραφικά τεκμήρια, που απεικονίζουν την κατοικία του ποιητή στην οδό Λέψιους.


      «Η μορφή του Κωνσταντίνου Καβάφη», ντοκιμαντέρ, επεισόδιο της σειράς Παρασκήνιο της ΕΡΤ (1988): https://archive.ert.gr/68968/.
      Για μια εκτενέστερη συζήτηση γύρω από τις ποικίλες εικαστικές αναπαραστάσεις της μορφής του Καβάφη, μπορείτε να παρακολουθήσετε το ντοκιμαντέρ «Η μορφή του Κωνσταντίνου Καβάφη», της σειράς Παρασκήνιο, στο Ψηφιακό Αρχείο της ΕΡΤ.


      «Το σπίτι του Κωνσταντίνου Π. Καβάφη: Ο κλειστός τόπος της μοναχικότητας», ντοκιμαντέρ του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου, σε σκηνοθεσία Πανίκου Τεμπριώτη και επιμέλεια του Γιώργου Κούμουρου (2006):

      Το ντοκιμαντέρ προσφέρει περιήγηση σε χώρους του σπιτιού του Καβάφη στην οδό Λέψιους και λεπτομερή περιγραφή του. Παρεμβάλλονται επίσης φωτογραφίες της νεότητας του ποιητή, καθώς και του ίδιου του σπιτιού.






  • Συντελεστές



    • Επιστημονικά Υπεύθυνος:

      Τάκης Καγιαλής, Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας,

      Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο

      Εκπόνηση Εκπαιδευτικού Υλικού:

      Σοφία Ζησιμοπούλου, Φιλόλογος, Δρ., Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών

      Αγγελική Μούσιου, Φιλόλογος, Βοηθός Ερευνητικού Έργου, Αρχείο Καβάφη

      Γλωσσική Επιμέλεια:

      Βασίλης Δουβίτσας

      Συντονισμός:

      Ελεάννα Σεμιτέλου, Συντονίστρια Εκπαιδευτικών Έργων, Ίδρυμα Ωνάση

      Μαριάννα Χριστοφή, Συντονίστρια Επικοινωνίας και Δράσεων, Αρχείο Καβάφη