Η Αλεξάνδρεια στο αρχείο Καβάφη
Ο Καβάφης ζει το μεγαλύτερο μέρος του βίου του στην Αλεξάνδρεια, όπου και συνθέτει σχεδόν όλο το καλλιτεχνικό του έργο.1 Όπως
είναι αναμενόμενο, η Αλεξάνδρεια αποτελεί μια σταθερή και επαναλαμβανόμενη αναφορά σε διάφορα τεκμήρια του αρχείου του.
Πολλές από τις επιστολές που σώζονται στο αρχείο προσφέρουν μικρές ψηφίδες, οι οποίες μας επιτρέπουν να συνθέσουμε το πορτρέτο της Αλεξάνδρειας σε διάφορες χρονικές περιόδους: από τα νεανικά χρόνια του Καβάφη μέχρι και την ωριμότητά του. Στις επιστολές αυτές το συλλογικό συχνά διαπλέκεται με το ατομικό, αφού οι ιστορικές εξελίξεις που καθορίζουν τη μοίρα της Αλεξάνδρειας έχουν σημαντικό αντίκτυπο και στη ζωή του Καβάφη και της οικογένειάς του.
Ενδεικτικό παράδειγμα αποτελεί η αλληλογραφία του ποιητή με τον αδελφό του, Τζων Καβάφη, και τον φίλο του, Μικέ Ράλλη, στο διάστημα που ο ποιητής μένει στην Κωνσταντινούπολη με μέλη της οικογένειάς του. Οι επιστολές αυτές χρονολογούνται στην περίοδο 1882-1884, μια περίοδο αρκετά ταραγμένη, τόσο για την οικογένεια Καβάφη όσο και για την ίδια την Αλεξάνδρεια. Το έτος 1882 αποτελεί ορόσημο για την ιστορία της Αιγύπτου, λόγω της εξέγερσης του Οράμπι στην Αλεξάνδρεια. Λίγο αργότερα, η πόλη βομβαρδίζεται και το Κάιρο καταλαμβάνεται από τους Βρετανούς.2 Το 1882, ο Καβάφης εγκαθίσταται με την οικογένειά του στην Κωνσταντινούπολη, στους συγγενείς της μητέρας του. Ενώ βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη, συνεχίζει να μαθαίνει τα τεκταινόμενα στην Αλεξάνδρεια και γενικά στην Αίγυπτο, μέσα από τις επιστολές του αδελφού του, Τζων. Έτσι, μέσα από τις επιστολές τρίτων προς τον ποιητή, το αρχείο Καβάφη διασώζει μαρτυρίες και περιγραφές από μία σημαντική και ταραγμένη στιγμή της Αλεξάνδρειας.
Τον Αύγουστο του 1882, ο Τζων γράφει στον αδελφό του πόσο έχει αλλάξει η Αλεξάνδρεια, εξαιτίας των βομβαρδισμών, δίνοντας μια εικόνα της πόλης με τα κατεστραμμένα πλέον κτίριά της. Μπορείτε να δείτε την επιστολή με κωδικό τεκμηρίου GR-OF CA CA-SF02-S01-SS02-F20-SF001-0002 (377) στον εξής υπερσύνδεσμο: https://cavafy.onassis.org/el/object/john-3/ (Λήψη 4).
Λίγο αργότερα, τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους, ο Τζων σχολιάζει τις εξελίξεις στην Αίγυπτο και αναφέρεται σε πιθανή αποζημίωση της οικογένειας εξαιτίας των καταστροφών που προκάλεσαν οι βομβαρδισμοί: GR-OF CA CA-SF02-S01-SS02-F20-SF001-0013 (388), https://cavafy.onassis.org/el/object/john-14/ (Λήψη 3).
Το παρακάτω απόσπασμα περιγράφει τις συνθήκες που επικράτησαν στην Αλεξάνδρεια μετά την εξέγερση του Οράμπι:
«Ο βομβαρδισμός της Αλεξάνδρειας στις 11 Ιουλίου από τα αγγλικά πολεμικά και τον ναύαρχο Seymour σήμανε και την έναρξη νέων ταραχών. Η πόλη παραδόθηκε στις φλόγες, τα φρούρια ανατινάχτηκαν και πολλά οικοδομήματα καταστράφηκαν. Οι φελάχοι σκότωναν, λεηλατούσαν και έβαζαν φωτιά στις ευρωπαϊκές συνοικίες. Επί δέκα ημέρες η Αλεξάνδρεια καιγόταν αλλά κανείς δεν μπορούσε να σταματήσει το κακό. Τότε επενέβησαν οι Άγγλοι με τον στρατηγό Wolseley και δόθηκε η μάχη του Tel-el-Kebir για να παραδοθεί ο Οράμπι και να περάσει η Αίγυπτος σε αγγλική κατοχή. Ο Οράμπι συνελήφθη και καταδικάστηκε από το στρατοδικείο παμψηφεί σε θάνατο. Τέσσερις άγγλοι δικηγόροι έφτασαν στην Αίγυπτο για να αναλάβουν την υπεράσπισή του, αλλά η αιγυπτιακή κυβέρνηση αρνήθηκε γιατί η επίσημη γλώσσα του δικαστηρίου ήταν αραβική, την οποία αυτοί δεν γνώριζαν. Κάτω από τις πιέσεις της Αγγλίας, με διάταγμα του κεβίδη η ποινή μετατράπηκε σε ισόβια εξορία από την Αίγυπτο.» 3
Συνεχείς αναφορές στην Αλεξάνδρεια υπάρχουν και στην αλληλογραφία του Καβάφη με τον Μικέ Ράλλη, περίπου κατά την ίδια περίοδο. Ο Μικές Ράλλης συνδεόταν φιλικά με τον Καβάφη (ήταν επίσης συμμαθητές στην Εμπορική Πρακτική Σχολή «Ερμής»), ενώ ήταν γιος του
Θεόδωρου Ράλλη, που είχε διατελέσει πρόεδρος της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξανδρείας. Στην πρώτη επιστολή του Ράλλη προς τον Καβάφη, αναφέρονται οι οικονομικές απώλειες του Καβάφη από τον βομβαρδισμό της πόλης. Ο Ράλλης προτρέπει τον Καβάφη να επιστρέψει
στην Αλεξάνδρεια και του περιγράφει τις δυνατότητες διασκέδασης που προσφέρονται εκεί. Η επιστολή, με κωδικό GR-OF CA CA-SF02-S01-SS01-F18-SF002-0025 (1673),
https://cavafy.onassis.org/el/object/ycr4-7ehh-k8cm/, χρονολογείται στον Ιανουάριο του 1884.
Στην τελευταία του επιστολή, ο Ράλλης αναφέρεται στο εξοχικό προάστιο Ράμλι και στη νέα του κατοικία στην Πύλη της Ροζέττας (Λήψη 3, 6η γραμμή). Σημειώνει, μάλιστα, ότι οι Βρετανοί αποκαλούν την περιοχή «Πελοπόννησο» λόγω της αριθμητικής υπεροχής των Ελλήνων (Λήψη 3, 4η γραμμή). Παράλληλα, σχολιάζονται τα θεάματα που θα παρουσιαστούν προσεχώς στην πόλη. Στη Λήψη 5 εντοπίζεται αναφορά στο θέατρο Ζιζίνια. Η επιστολή φέρει χρονολογία «Οκτώβριος 1884». Πρόκειται για το τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S01-SS01-F18-SF002-0050 (1692), το οποίο μπορείτε να δείτε εδώ: https://cavafy.onassis.org/el/object/x9zw-mtc8-k94g/.
Στην Πύλη του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας και στον παρακάτω υπερσύνδεσμο μπορείτε να δείτε φωτογραφίες, που απεικονίζουν γνωστές περιοχές της Αλεξάνδρειας. Ανάμεσά τους διακρίνουμε τη λεωφόρο Ραμλίου, την οικία Καβάφη και το θέατρο Ζιζίνια: http://bit.ly/3bCrwQn.
Συμπληρωματικά, μπορείτε να ανατρέξετε στο Φωτογραφικό Αρχείο του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου (ΕΛΙΑ), όπου εντοπίζονται πολλές καρτ ποστάλ, με διάφορες τοποθεσίες της Αλεξάνδρειας. Δείτε μερικά παραδείγματα, ακολουθώντας τους παρακάτω υπερσυνδέσμους:
http://archives.elia.org.gr:8080/LSelia/images_View/CP.CPEGY%201.040.JPG,
http://archives.elia.org.gr:8080/LSelia/images_View/CP.CPEGY%201.074.JPG,
http://archives.elia.org.gr:8080/LSelia/images_View/CP.CPEGY%201.254.JPG.
Άλλα τεκμήρια που σώζονται στο αρχείο, προσανατολισμένα σε διαφορετικές δραστηριότητες, αναδεικνύουν όψεις της ζωής του Καβάφη συναφείς με οικονομικές και πολιτισμικές δραστηριότητες της Αλεξάνδρειας. Στο αρχείο, εντοπίζεται η κάρτα εισόδου του Καβάφη
στο Χρηματιστήριο Αλεξάνδρειας. Στην κάρτα, ο Καβάφης φέρεται να εργάζεται στην εφημερίδα
Τηλέγραφος
της Αλεξάνδρειας. Μπορείτε να δείτε το τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S02-F25-SF006-0002 (979), εδώ
https://cavafy.onassis.org/el/object/aamq-7p2r-bd32/ .
Στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S02-F25-SF007-0028 (1146), με χρονολογία 1902, μπορεί κανείς να δει ένα έντυπο της Αθλητικής Λέσχης Αλεξάνδρειας (Alexandria Sporting Club), με τίτλο “Number 3”, στο οποίο περιέχεται και κατάλογος μελών. Ανάμεσά τους, διακρίνεται και το όνομα του Παύλου (Paul) Καβάφη, αδελφού του ποιητή. Μπορείτε να δείτε το τεκμήριο εδώ: https://cavafy.onassis.org/el/object/alexandria-sporting-club-club-rules/.
Ενδιαφέρον τεκμήριο, αναφορικά με την καθημερινότητα του ποιητή και την κοινωνική ζωή της Αλεξάνδρειας, αποτελούν και οι κάρτες μενού, τις οποίες ο ποιητής φαίνεται πως κρατούσε ως ενθύμια από επισκέψεις του σε διάφορες εκδηλώσεις (δεξιώσεις και δείπνα) με φίλους. Στις κάρτες αυτές απαριθμούνται χειρόγραφα τα προσφερόμενα εδέσματα, ενώ στο πίσω μέρος του τεκμηρίου (verso) εμφανίζονται οι υπογραφές του ποιητή («C. F. Cavafy») και φίλων του. Στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S02-F25-SF006-0003 (1141), https://cavafy.onassis.org/el/object/yaza-dq7d-43b8/, διασώζονται έξι τέτοιες κάρτες (μενού), στις οποίες διακρίνονται τα ονόματα Ralli Michel, Αναστασιάδης Περικλής, Κάσδαγλης Δημήτριος, Μεταξόπουλος Δ., Μινώττος Edward, Πάλλης Λεωνίδας, Περικλής Κίμων, Ράλλης Αντώνιος, Ράλλης Κωνσταντίνος, Ροδοκανάκης Θεόδωρος.
Το τεκμήριο χρονολογείται στα έτη 1895-1896.
1 Ορισμένα πρώιμα έργα του ποιητή χρονολογούνται στην περίοδο που βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη. Σε αυτά συγκαταλέγονται, π.χ., το ποίημα “ Leaving Therapia” και η απόπειρα μετάφρασης της κωμωδίας του Σαίξπηρ, Much Ado About Nothing. Βλ. σχετικά Μ. Στασινοπούλου, «Χρονολόγιο Κ. Π. Καβάφη» (στο Αφιέρωμα στον Κ. Π. Καβάφη), Διαβάζω 78 (5 Οκτωβρίου 1983), 18-34, και ειδικά σ. 24-26, https://issuu.com/diavazo.gr/docs/aa37_issue_78.
2 Βλ. Στασινοπούλου, ό.π.
3 Β. Τσελίκα, Πηνελόπη Δέλτα: Αφήγηση ζωής, Ολκός, Αθήνα 2004, σ. 35