Εκτός από το επιστολογραφικό υλικό και τις ποικίλες αναφορές στην Αλεξάνδρεια σε διάφορα σημειώματα, ολόκληρο το έργο του Καβάφη χρωματίζεται από την παρουσία της πόλης, στην οποία διέμεινε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του. Σύμφωνα με τον Edmund Keeley, συστηματικό μελετητή του καβαφικού έργου, η εικόνα της Αλεξάνδρειας στη λογοτεχνική παραγωγή του ποιητή συντίθεται μέσα από τρεις διαφορετικούς άξονες: τη μεταφορική πόλη, όπου συχνά η Αλεξάνδρεια δεν κατονομάζεται αλλά υπονοείται, την αισθησιακή πόλη και την αρχαία ή μυθική Αλεξάνδρεια. Η μεταφορική πόλη αποκρυσταλλώνεται σε ποιήματα όπως το «Η Πόλις», ενώ η αισθησιακή πόλη αφορά κυρίως τα ερωτικά ποιήματα του Καβάφη. Η αρχαία ή μυθική Αλεξάνδρεια εντοπίζεται σε ποιήματά του στα οποία αξιοποιεί ιστορικά θέματα, τα οποία συχνά παραλλάσσει, προεκτείνει ή αναπλάθει, διαμορφώνοντας έτσι τη δική του ερμηνεία.

Αναφορικά με την έννοια της πόλης ως μεταφοράς στο καβαφικό έργο, μπορούμε να δούμε ένα σπάραγμα χειρογράφου του ποιήματος «Η Πόλις» στο παρακάτω τεκμήριο: «Σύγχυσις, «Η Πόλις», GR-OF CA CA-SF01-S01-F01-SF001-0038 (136), https://cavafy.onassis.org/el/object/ktsx-fe6s-w85f/ (Λήψη 2). Το τεκμήριο δεν φέρει σαφή χρονολογία. Το ποίημα φαίνεται πως είχε αρχικό τίτλο «Πάλι στην ίδια πόλι», ενώ ευδιάκριτες είναι και άλλες αλλαγές που επέφερε ο ποιητής στην προηγούμενη μορφή του σχεδιάσματος.

ΠΡΟΒΟΛΗ ΕΙΚΟΝΑΣ

Ένα από τα ποιήματα που εστιάζουν στην ανάπλαση της ερωτικής εμπειρίας είναι το «Μέρες του 1909, ’10 και ’11». Στο ποίημα αυτό, ο Καβάφης περιγράφει την όψη ενός φτωχού αλλά όμορφου νέου, ο οποίος εργάζεται σε σιδεράδικο στην Αλεξάνδρεια. Πέρα από το περιεχόμενο του ποιήματος, ιδιαίτερο ενδιαφέρον προκαλεί και η εξελικτική του πορεία. Στο αρχικό σχεδίασμα, το οποίο φέρει τίτλο «Ένας εργάτης σιδεράδικου, 22 ετών», ο αφηγητής εκφράζει τον θαυμασμό του για τον όμορφο νέο διερωτώμενος «αν στους αρχαίους καιρούς είχεν η ένδοξη Ελλάς νέον πιο περικαλλή». [Δείτε τη Λήψη 2 στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF01-S01-F01-SF001-0063 (45), https://cavafy.onassis.org/el/object/22/].

Σε μεταγενέστερη μορφή του ποιήματος, ωστόσο, όπως π.χ. στη συλλογή ποιημάτων 1916-1929, παρατηρούμε ότι ο συγκεκριμένος στίχος έχει αλλάξει και πλέον η Αλεξάνδρεια έχει πάρει τη θέση της Ελλάδας: «αν στους αρχαίους καιρούς είχεν η ένδοξη Αλεξάνδρεια νέον πιο περικαλλή» [Μπορούμε να δούμε το ποίημα στο τεκμήριο «Κ. Π. Καβάφη Ποιήματα» (Λήψη 102), GR-OF CA CA-SF01-S01-F02-SF003-0016 (2083), https://cavafy.onassis.org/el/object/u-1916-1929/].

ΠΡΟΒΟΛΗ ΕΙΚΟΝΑΣ

ΠΡΟΒΟΛΗ ΕΙΚΟΝΑΣ

Χειρόγραφο σχεδίασμα του ποιήματος «Ένας εργάτης σιδεράδικου, 22 ετών» (αριστερά) και μεταγενέστερη μορφή του ποιήματος με τον τίτλο «Μέρες του 1909, ’10 και ’11», όπως το βρίσκουμε στην καβαφική συλλογή ποιημάτων 1916-1929 (δεξιά ).

Στον άξονα της αρχαίας ή μυθικής Αλεξάνδρειας εντάσσονται ποιήματα όπως τα «Φυγάδες» και «Το 31 π.Χ. στην Αλεξάνδρεια», χειρόγραφα των οποίων σώζονται και στο αρχείο. Το χειρόγραφο του ποιήματος «Φυγάδες» ξεκινά με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Πάντα η Αλεξάνδρεια είναι». Το τεκμήριο είναι αχρονολόγητο, έχει κωδικό GR-OF CA CA-SF01-S01-F01-SF001-0111 (118) και μπορούμε να το δούμε εδώ: https://cavafy.onassis.org/el/object/6kba-tben-gfqq/.

Αντίστοιχα, το ποίημα «Το 31 π.Χ. στην Αλεξάνδρεια» αναφέρεται στη ναυμαχία του Ακτίου και στη δυσμενή της έκβαση για τον Μάρκο Αντώνιο. Το τεκμήριο GR-OF CA CA-SF01-S01-F01-SF001-0183 (846), https://cavafy.onassis.org/el/object/31-1/, που δεν μπορεί να χρονολογηθεί με ασφάλεια, φέρει διορθώσεις και διαγραφές στίχων.

ΠΡΟΒΟΛΗ ΕΙΚΟΝΑΣ

Εκτός από τους τρεις άξονες που, σύμφωνα με τον Keeley, συνθέτουν την εικόνα της Αλεξάνδρειας στην καβαφική ποίηση, ο ποιητής αξιοποιεί στο έργο του και όψεις της σύγχρονης Αλεξάνδρειας. Σύμφωνα με τον Α. Καζαμία, ο Καβάφης είδε την πραγματική Αλεξάνδρεια της εποχής του ως μια αυτόνομη σφαίρα σε σχέση με τη φαντασιακή πόλη της ποίησής του. Αυτή η πραγματική πόλη επέδρασε και στο έργο του. Μια τέτοια περίπτωση είναι το πεζό κείμενο «Εις το Φως της Ημέρας», στο τεκμήριο με κωδικό GR-OF CA CA-SF01-S02-F04-0005 (188), https://cavafy.onassis.org/el/object/u-111/, στο οποίο εντοπίζονται πολλά χαρακτηριστικά τοπόσημα εντός και πλησίον της πόλης, όπως: Abukir ή Abu Quir (πόλη κοντά στην Αλεξάνδρεια), Sidi Gaber (γειτονιά της Αλεξάνδρειας), Mouharembey (περιοχή της Αλεξάνδρειας), αλλά και αναφορές στο Καζίνο του Ραμλίου, στη Στήλη του Πομπήιου και στην οδό Σερίφ Πασά (η οδός στην οποία γεννήθηκε ο Καβάφης).

Ένα ακόμη ποίημα που συνδέεται με τη σύγχρονη του ποιητή Αλεξάνδρεια είναι το «Σαμ ελ Νεσίμ», το οποίο μάλιστα, σύμφωνα με τον Στρατή Τσίρκα, σηματοδοτεί την είσοδο της πόλης αυτής στην καβαφική ποίηση:

«Με το Σαμ-ελ Νεσίμ, η Αλεξάντρεια κάνει την είσοδό της στον κόσμο της καβαφικής ποίησης “αυτοπροσώπως”. Θα εγκατασταθεί από τότε, με τους δρόμους και τα κέντρα της, με τους ανθρώπους της, τις ιστορίες τους, με την παλιά και νέα μυθολογία της, με τις ηδονικές της νύχτες, με τη μαβιά της θάλασσα και το μεγάλο της φως κι είναι κι αυτή, η Πόλις, που με τις πολλές κι απρόβλεπτες ακόμη μεταμορφώσεις της, θα βάζει αδιάκοπα τη σφραγίδα της ενότητας και της αυθεντικότητας στην ποίηση του Καβάφη. Αλλά τούτη, η πρώτη, δεν είναι διόλου η πόλη των γραμματικών και των Λαγίδων, δεν είναι η Αλεξάντρεια του ξεπεσμού, αρχαίου ή σύγχρονου. Είναι η ζωντανή, η πόλη της αραπιάς, με το λιοπύρι και τη σκόνη, με τη δίψα και τις επιδημίες […]»⁵