Αυτοβιογραφικά σημειώματα

Όπως γνωρίζουμε, ο Καβάφης δεν επιχείρησε να συντάξει την αυτοβιογραφία του ως ένα συνεχές αφηγηματικό κείμενο, με σκοπό να περιγράψει τα γεγονότα της ζωής του. Σύμφωνα με την Diana Haas, «όσον αφορά τον αυτοβιογράφο Καβάφη, αν περιορίζαμε την έρευνά μας στα κείμενα στα οποία ο Καβάφης “γράφει τη ζωή του”, τα τεκμήρια θα ήταν ελάχιστα. Εξαντλούνται σε δύο σύντομες παραγράφους […].»1 Στο παραπάνω απόσπασμα, η Haas αναφέρεται σε δύο σύντομα αυτοβιογραφικά σημειώματα, με τα οποία ο ποιητής επιχείρησε να συστήσει τον εαυτό του.


Το πρώτο σημείωμα προέρχεται από το καβαφικό κείμενο “Memorandum about the Cavafy family”, το οποίο συζητήσαμε και στο Μάθημα 2. Στο “Memorandum”, ο ποιητής καταγράφει αναλυτικά πληροφορίες για την οικογένεια Καβάφη και την ιστορία της, ξεκινώντας από τον 18ο αιώνα και φτάνοντας μέχρι τον ίδιο και τους αδελφούς του.2 Μπορούμε να εντοπίσουμε το αυτοβιογραφικό απόσπασμα στο χειρόγραφο με κωδικό τεκμηρίου GR-OF CA CA-SF02-S02-F25-SF002-0003 (1091), https://cavafy.onassis.org/el/object/u-306/ (Λήψεις 41 και 42). Το χειρόγραφο του 1903 είναι γραμμένο στα αγγλικά και φέρει διορθώσεις και βραχυγραφίες που δυσκολεύουν την ανάγνωσή του. Ας δούμε τη μεταγραφή του παραθέματος, στο οποίο ο Καβάφης παρουσιάζει τον εαυτό του, μαζί με δική μας μετάφραση στα ελληνικά:


Constantine: the present writer worked for some time as a journalist in Alexandria, then as a broker on Change (in the employment of his brother Aristidis), then as a clerk in the 3rd circle of Irrigation. Travelled to Constantinople, London, Paris and Athens; visited Marseilles, Smyrna, Corfu, and Patras and several places in England. Has achieved very little in practical life. His ambitions are other.3


Κωνσταντίνος: ο συγγραφέας του παρόντος εργάστηκε για κάποιο διάστημα ως δημοσιογράφος στην Αλεξάνδρεια, ως χρηματομεσίτης (ως υπάλληλος του αδελφού του, Αριστείδη) και έπειτα ως υπάλληλος στον 3ο κύκλο Αρδεύσεων. Ταξίδεψε στην Κωνσταντινούπολη, το Λονδίνο, το Παρίσι και την Αθήνα· επισκέφθηκε τη Μασσαλία, τη Σμύρνη, την Κέρκυρα, την Πάτρα και αρκετά μέρη στην Αγγλία. Έχει καταφέρει πολύ λίγα στον πρακτικό βίο. Οι φιλοδοξίες του είναι διαφορετικές.



Η σύντομη αυτοβιογραφική σημείωση του Καβάφη φαίνεται να συμπεριλαμβάνεται στο κείμενο μάλλον για λόγους πληρότητας του “Memorandum” παρά για να δώσει μια συνεκτική εικόνα της ζωής του ποιητή. Ο ποιητής περιγράφει τον εαυτό του, όπως έχει ήδη κάνει με τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειάς του. Οι πληροφορίες είναι (φαινομενικά τουλάχιστον) τυπικές και αφορούν ζητήματα όπως η εργασία του, τα οποία δεν έχουν μεγάλη σημασία για τον γράφοντα, καθώς οι φιλοδοξίες του «είναι διαφορετικές».


Το δεύτερο αυτοβιογραφικό κείμενο γράφεται σε διαφορετικές συνθήκες και με διαφορετικές επιδιώξεις. Πρόκειται για γνωστό σημείωμα του Καβάφη, δημοσιευμένο στη Νέα Τέχνη, ως μέρος του καβαφικού αφιερώματος του περιοδικού του Μάριου Βαϊάνου, το 1924:4


«Είμαι Κωνσταντινουπολίτης την καταγωγήν, αλλά εγεννήθηκα στην Αλεξάνδρεια – σ' ένα σπίτι της οδού Σερίφ· μικρός πολύ έφυγα, και αρκετό μέρος της παιδικής μου ηλικίας το πέρασα στην Αγγλία. Κατόπιν επισκέφθην την χώραν αυτήν μεγάλος, αλλά για μικρόν χρονικόν διάστημα. Διέμεινα και στη Γαλλία. Στην εφηβικήν μου ηλικίαν κατοίκησα υπέρ τα δύο έτη στην Κωνσταντινούπολι. Στην Ελλάδα είναι πολλά χρόνια που δεν επήγα. Η τελευταία μου εργασία ήταν υπαλλήλου εις ένα κυβερνητικόν γραφείον εξαρτώμενον από το υπουργείον των Δημοσίων Έργων της Αιγύπτου. Ξέρω Αγγλικά, Γαλλικά και ολίγα Ιταλικά.»5

Το τεύχος της Νέας Τέχνης έχει αναρτηθεί και είναι προσβάσιμο στη Λήκυθο, Ιδρυματικό Αποθετήριο της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Κύπρου, έπειτα από την ψηφιοποίησή του σε συνεργασία με το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ) του ΜΙΕΤ. Μπορείτε να το βρείτε εδώ, https://lekythos.library.ucy.ac.cy/handle/10797/22828, επιλέγοντας το Φύλλο 7-10 (Ιούλιος – Οκτώβριος 1924). Το αυτοβιογραφικό σημείωμα του Καβάφη εμφανίζεται στη σελίδα 119.


Μελετώντας αυτοβιογραφικά κείμενα, όπως αυτά που εξετάζουμε στην παρούσα ενότητα, αναπόφευκτα ερχόμαστε αντιμέτωποι με ερωτήματα γύρω από την αξιοπιστία τους, δηλαδή τον βαθμό στον οποίο ανταποκρίνονται στην αλήθεια των γεγονότων. Ιδίως όταν πρόκειται για αυτοβιογραφικά σημειώματα συγγραφέων, η υποψία της μυθοπλαστικής αλλοίωσης συχνά εμφιλοχωρεί στην ανάγνωση. Εντούτοις, η ανάγνωση των αυτοβιογραφικών κειμένων εμπλουτίζεται και αποκτά ουσιαστικότερο περιεχόμενο όταν αντιστεκόμαστε στον πειρασμό της αναζήτησης στοιχείων «αντικειμενικής αλήθειας» σε αυτά και εστιάζουμε στη συγκρότηση του αυτοβιογραφικού υποκειμένου και την απόλαυση της αυτοβιογραφικής κατασκευής. Όπως σημειώνει σχετικά ο Τάκης Καγιαλής, «στον βαθμό που η ανάγνωση δεν επικεντρώνεται στην αντιστοιχία του κειμένου με την “πραγματική” παρελθούσα ζωή, αλλά στην κατασκευαστική στρατηγική του συγγραφέα και στην ανταπόκριση του αναγνώστη, εκείνο που ενδιαφέρει δεν είναι η ιστορική ακρίβεια, αλλά η αληθοφάνεια και οι τεχνικές με τις οποίες επιτυγχάνεται».6



Το αυτοβιογραφικό σημείωμα του Καβάφη που δημοσιεύτηκε στη Νέα Τέχνη δεν σώζεται στο αρχείο του ποιητή. Ωστόσο, στο αρχείο εντοπίζουμε επιστολή των Μ. Βαϊάνου, Θ. Κεραυνού και Μ. Νικολαΐδη προς τον Καβάφη, εκ μέρους του περιοδικού Νέα Τέχνη, γραμμένη στις 26 Απριλίου 1924. Πρόκειται για το τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S01-SS01-F18-SF003-0082 (1223), https://cavafy.onassis.org/el/object/wrrp-pkhp-7yfx/. Στην επιστολή, ανακοινώνεται η πρόθεση της συντακτικής ομάδας να αφιερώσει το επόμενο τεύχος του περιοδικού στον ποιητή, από τον οποίο οι συντάκτες ζητούν βιογραφικό σημείωμα και πρόσφατη φωτογραφία (Λήψη 1).


Παρά το αίτημα της Νέας Τέχνης για αποστολή φωτογραφίας και «λεπτομερών βιογραφικών σημειώσεων», η φωτογραφία του Καβάφη που δημοσιεύεται στο αφιέρωμα είναι παλιά –και συνοδεύεται από το όνομα του ποιητή, μαζί με τη σημείωση «Προ χρόνων»–,7 ενώ το αυτοβιογραφικό σημείωμα φαίνεται να είναι μάλλον φειδωλό. Παρόλα αυτά, το σημείωμα χαρακτηρίζεται από τη Νέα Τέχνη ως «απόσπασμα ανεκδότου αυτοβιογραφίας» του Καβάφη και δημοσιεύεται από το περιοδικό με ανατύπωση του ίδιου του χειρόγραφου του ποιητή. Το σύντομο αυτοβιογραφικό κείμενο του ποιητή ακολουθείται από βιογραφικό σημείωμα, γραμμένο από την ομάδα σύνταξης, καθώς και από άρθρο που μεταφέρει ανέκδοτα από τον βίο και τους λόγους του. Στο δεύτερο, διαβάζουμε, μεταξύ άλλων:


«Στους επισκέπτας του, εκτός του w[h]isky, προσφέρει και ούζο, που του είναι πολύ προσφιλές. Εκεί, μεταξύ ποτηριών του ανωτέρω ποτού και μεζέδων, (η εληές είναι ο προσφιλέστατος μεζές τόσον αυτού, όσον και του Μαλάνου) οι επισκέπται παρασύρονται και αρχίζουν τις φλυαρίες και παρατείνουν κάθε ομιλία. Όταν κανείς φλυαρεί ενοχλητικά, ο Καβάφης τον διακόπτει αριστοτεχνικά, δείχνοντάς του τις εληές και παροτρύνοντάς τον: – … τσίμπα μιαν ε–λη–άν.» 8

Ως λογοτεχνικό είδος, η αυτοβιογραφία, όπως και το ημερολόγιο, για το οποίο θα συζητήσουμε παρακάτω, περιλαμβάνεται στα κείμενα που αποτυπώνουν τη ζωή του συγγραφέα τους, με τον οποίο ταυτίζεται ρητά ο αφηγητής. Για την αναφορά στα σχετικά κείμενα έχουν χρησιμοποιηθεί πολλοί όροι, όπως «προσωπική λογοτεχνία» ή «αυτομιμητικό γένος», ενώ από πολλούς μελετητές προτείνεται ο όρος «αυτοβιογραφικός λόγος», που συμπεριλαμβάνει τα διάφορα συγγενικά είδη, όπως η αυτοβιογραφία, το απομνημόνευμα και το ημερολόγιο. Ακολουθώντας τον παρακάτω σύνδεσμο, μπορείτε να διαβάσετε ένα σύντομο άρθρο του Νίκου Φαλαγκά, σχετικά με τον «αυτοβιογραφικό λόγο» ή, αλλιώς, τις «γραφές του εγώ», στον ιστότοπο Σελιδοδείκτες-Πολυμεσικός οδηγός για τη λογοτεχνία και την ανάγνωση (Πύλη Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας): https://selidodeiktes.greek-language.gr/lemmas/1964/1953.

Μπορείτε επίσης να περιηγηθείτε στο σύνολο της ομώνυμης θεματικής ενότητας και να διαβάσετε συναφή σύντομα άρθρα, λογοτεχνικά και κριτικά κείμενα (κείμενα και επιλογή υλικού Νίκος Φαλαγκάς): https://selidodeiktes.greek-language.gr/lemmas/1953.




1 D. Haas “Biographical, autobiographical and epistolary material from the archives of C. P. Cavafy: A report on recent research”, Μολυβδο-κονδυλο-πελεκητής 5 (1995/1996), σ. 46 [39-49].

2 Όπως είδαμε στο Μάθημα 2, στο αρχείο Καβάφη σώζονται δύο χειρόγραφα σχετικά με το “Memorandum”. Πρόκειται για το τεκμήριο GR- OF CA CA-SF02-S02-F25-SF002-0006 (1092), https://cavafy.onassis.org/el/object/memorandum-about-the-cavafy-family/, με τίτλο “Memorandum about the Cavafy Family”, και το άτιτλο πεζό με κωδικό GR-OF CA CA-SF02-S02-F25-SF002-0003 (1091), https://cavafy.onassis.org/el/object/u-306/. Το δεύτερο χειρόγραφο είναι εκτενέστερο, γεμάτο βραχυγραφίες και φαίνεται ότι αποτελεί πληρέστερη μορφή της εργασίας που παρουσιάζεται στο πρώτο. Και τα δύο χειρόγραφα είναι γραμμένα στα αγγλικά. Μεταφρασμένα αποσπάσματα του “Memorandum” έχουν δημοσιευθεί στο: Λ. Σαββίδη, Λεύκωμα Καβάφη 1863 – 1910, Αθήνα 1983, κάτω από τον τίτλο “Memorandum about the Cavafy Family” (σποραδικά στις σελίδες 18-40, 52, 89, 209).

3 Haas, “Biographical…”, ό. π., σ. 46.

4 Πρόκειται για το αφιέρωμα «Στον ποιητή Κ. Π. Καβάφη, από εξαιρετική εκτίμηση και σεβασμό», περ. Νέα Τέχνη τ. 1/ τχ. 7-10 (Ιούλιος-Οκτώβριος 1924), σ. 78-126. Για αναλυτικές πληροφορίες μπορείτε να δείτε το λήμμα Δ224 στο Δ. Δασκαλόπουλος, Βιβλιογραφία Κ. Π. Καβάφη (1886-2000), Θεσσαλονίκη 2003, σ. 501-504.

5 Νέα Τέχνη, ό.π., σ. 119.

6 Τ. Καγιαλής, «Η αυτοβιογραφία ως κατασκευή», στο: Παναγιώτης Πούλος (επιμ.), Τοπικά β΄: Περί κατασκευής, Αθήνα 1996, σ. 340 [337-345].

7 Νέα Τέχνη, ό.π., σ. 117.

8 Ό.π. , σ. 121