Ημερολόγια σχετικά με την ασθένεια και τον θάνατο αγαπημένων προσώπων
Σύμφωνα με τον Philippe Lejeune, η ημερολογιακή γραφή είναι συχνά μια δραστηριότητα, που αφορά τις περιόδους κρίσης στη ζωή ενός ατόμου.1 Στην περίπτωση του Καβάφη, αυτή η θεώρηση αποδεικνύεται, με βάση τις ημερολογιακές σημειώσεις του ποιητή που αφορούν θανάτους αγαπημένων του προσώπων.
Το φθινόπωρο του 1889 πεθαίνει πρόωρα, σε ηλικία 23 ετών, ο στενός φίλος του Καβάφη, Μικές Ράλλης. Στο αρχείο Καβάφη, με κωδικό τεκμηρίου GR-OF CA CA-SF02-S02-F24-0007 (1649), https://cavafy.onassis.org/el/object/u-424/, βρίσκουμε πεζό κείμενο του Καβάφη που εστιάζει στην ασθένεια και τις τελευταίες ημέρες του φίλου του.2
Το χειρόγραφο εκτείνεται σε πέντε σελίδες (τριών φύλλων) και δεν φέρει συγκεκριμένη χρονολόγηση. Το κείμενο καλύπτει το διάστημα από τις 15 έως και τις 29 Σεπτεμβρίου 1889 και επικεντρώνεται στις τελευταίες συναντήσεις του ποιητή με τον Ράλλη και στην επιδείνωση της υγείας του τελευταίου, μέχρι τον θάνατό του στα τέλη Σεπτεμβρίου. Το κείμενο δεν γράφεται με τη μορφή σταδιακών καταχωρίσεων, αλλά ως ενιαία αφήγηση, γι’ αυτό και συχνά χαρακτηρίζεται ως χρονικό των τελευταίων ημερών του φίλου του Καβάφη.
Ο Γ. Α. Παπουτσάκης, πρώτος εκδότης του συγκεκριμένου κειμένου, επισημαίνει σχετικά: «Έχω την εντύπωση ότι οι σημειώσεις αυτές θα γράφτηκαν όλες μαζί, μάλλον από μνήμης, κι όχι μέρα με την ημέρα. Το συμπεραίνω από τη συγκινημένη φράση της αρχής “…του αγαπητού και μόνου φίλου μου Μικέ Ράλλη”· και από την τελευταία φράση της Τετάρτης, 25ης Σεπτεμβρίου (δηλαδή έξι ημέρες πριν πεθάνει ο Ράλλης): “Ήτο η τελευταία φορά που τον είδα ζωντανό”.»3
Με παρόμοιο τρόπο είναι γραμμένα και τα κείμενα στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S02-F24-0006 (473), https://cavafy.onassis.org/el/object/t-he-last-d-ays-1899/, στο οποίο σώζεται σειρά χειρόγραφων σημειωμάτων του 1899, που αναφέρονται στη μητέρα του ποιητή, Χαρίκλεια (Φωτιάδη) Καβάφη.4
Τα χειρόγραφα του συγκεκριμένου τεκμηρίου χωρίζονται σε δύο μέρη. Το πρώτο περιλαμβάνει τρία λυτά φύλλα διπλωμένα σε τετρασέλιδα, γραμμένα σε όλες τις όψεις, ένθετα σε διπλωμένο φύλλο με τον τίτλο «T[he] last D[ays] 1899». Τα κείμενα αυτά αναφέρονται στις τελευταίες ημέρες της Χαρίκλειας Καβάφη – η αφήγηση ξεκινάει με αναφορά στην 15η Ιανουαρίου 1899. Το κείμενο περιλαμβάνει γεγονότα από τις τελευταίες ημέρες της Χαρίκλειας Καβάφη, μέχρι και την παραμονή του θανάτου της, στις 3 Φεβρουαρίου 1899 (Λήψεις 1 έως 13).
Το δεύτερο μέρος του ίδιου τεκμηρίου, GR-OF CA CA-SF02-S02-F24-0006 (473), https://cavafy.onassis.org/el/object/t-he-last-d-ays-1899/ (Λήψεις 14 έως 27), αποτελείται από επτά λυτά φύλλα διαφόρων διαστάσεων, γραμμένα και στις δύο όψεις τους. Και αυτό το κείμενο είναι γραμμένο στα ελληνικά και περιέχει πολλές βραχυγραφίες και διορθώσεις. Η διήγηση ξεκινά από τις 3 Φεβρουαρίου και καταλήγει στις 27 Ιανουαρίου 1899: ο ποιητής καταγράφει και πάλι γεγονότα από τις τελευταίες ημέρες, αυτή τη φορά της Χαρίκλειας Καβάφη, με αντίστροφη χρονολογική σειρά.
Η τρίτη περίπτωση ημερολογιακών σημειώσεων του Καβάφη που εστιάζουν στον θάνατο αγαπημένου προσώπου είναι η περιγραφή της επίσκεψης του ποιητή στην Αθήνα, λόγω της ασθένειας του αδελφού του, Αλέξανδρου, το 1905. Πρόκειται για το τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S02-F24-0002 (475), https://cavafy.onassis.org/el/object/u-u-61/. Η καταγραφή καλύπτει το διάστημα 6 έως 9 Σεπτεμβρίου 1905 και το κείμενο είναι γραμμένο στα ελληνικά και στα αγγλικά.
Σχετικά με τα ημερολόγια του Καβάφη, μπορούμε να διαβάσουμε το παρακάτω σύντομο παράθεμα από το άρθρο του Μ. Πιερή, «Κ. Π. Καβάφη: Σημειώματα για τη Χαρίκλεια Καβάφη [Σημειώματα για τα τελευταία χρόνια και την αρρώστια της Xαρίκλειας Kαβάφη] (1899)»:
«Η ουσιώδης διαφορά που πρέπει να τονιστεί είναι ότι μόνο τα δύο πρώτα [“Constantinopoliad” και ημερολόγιο του ταξιδιού του 1901 στην Αθήνα] αποτελούν όντως ημερολόγια –η σύνθεσή τους δηλαδή ήταν σταδιακή, με βάση την καθημερινή καταχώριση
γεγονότων–, ενώ στα υπόλοιπα έχουμε να κάνουμε με έναν τρόπο έκφρασης που απλώς υιοθετεί τον τύπο της ημερολογιακής γραφής. Στην πραγματικότητα, και τα τρία αυτά “ημερολόγια” [σχετικά με τον Μικέ Ράλλη, τη Χαρίκλεια Καβάφη και τον
Αλέξανδρο Καβάφη] γράφονται εκ των υστέρων και προϋποθέτουν τον θάνατο του αγαπημένου προσώπου στο οποίο αναφέρονται, αποτελώντας έτσι ένα είδος ιδιωτικού μνημόσυνου.»5
1 P. Lejeune, On Diary, J. D. Popkin & J. Rak (eds.), Katherine Durnin (transl.), University of Hawaii Press, Manoa 2009, p. 193.
2 Το «[Ημερολόγιο από την αρρώστια και τις τελευταίες ημέρες του Μικέ Θ. Ράλλη]» πρωτοδημοσιεύτηκε στο: Καβάφη: Πεζά, ό.π., με τον παραπάνω αποδιδόμενο τίτλο. Για τη μεταγραφή του κειμένου, σ. 253-258.
3 Καβάφη: Πεζά, ό.π., σ. 253-254.
4 Τα χειρόγραφα του τεκμηρίου έχουν εκδοθεί από τον Μ. Πιερή, στο: «Κ. Π. Καβάφη: Σημειώματα για τη Χαρίκλεια Καβάφη [Σημειώματα για τα τελευταία χρόνια και την αρρώστια της Χαρίκλειας Καβάφη] (1899)», Mολυβδο-κονδυλο-πελεκητής 3 (1991), 172-210.
5 Ό. π., σ. 174-175.