Στα τεκμήρια που σώζονται στο αρχείο και μας αποκαλύπτουν τον «αυτοβιογράφο» Καβάφη συγκαταλέγονται και τα ημερολόγια του ποιητή, τα οποία μπορούν να διακριθούν σε δύο κατηγορίες: τα ταξιδιωτικά ημερολόγια και τα ημερολόγια που γράφονται με αφορμή την ασθένεια και τον θάνατο αγαπημένων του προσώπων.¹ Τα κείμενα αυτά, παρότι δε συνιστούν μια συνεκτική και ολοκληρωμένη αυτοβιογραφία, στηρίζονται κατά βάση στις αναμνήσεις του γράφοντος για τη ζωή του και συγκροτούν αυτό που θα έλεγε κανείς «αυτοβιογραφική συνείδηση».²

Στο Μάθημα 2, αναφερθήκαμε ήδη στο “Constantinopoliad-an Epic”, κείμενο γραμμένο το 1882. Σώζεται στο αρχείο Καβάφη ως τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S02-F24-0003 (262), https://cavafy.onassis.org/el/object/constantinopoliad-an-epic/. Στο “Constantinopoliad”, το οποίο αποτελεί και το παλαιότερο σωζόμενο ημερολόγιο του ποιητή, ο νεαρός Κωνσταντίνος καταγράφει τη μετάβαση της οικογένειας Καβάφη στην Κωνσταντινούπολη, το καλοκαίρι του 1882.

Στις καταχωρίσεις του, ο 19χρονος Καβάφης μάς μεταφέρει τις συνθήκες συγγραφής του κειμένου, σχολιάζοντας την ενασχόλησή του με τη συγγραφή ημερολογίου. Για παράδειγμα, στις 25 Ιουνίου 1882, αναφερόμενος στον αδελφό του, Τζων, σημειώνει (Λήψη 10): “I think he [John] has understood what I am doing; d’ailleurs it needs no great penetration to do so as I’ve told him already I keep a Diary.”³ Σε μετάφραση: «Νομίζω ότι έχει καταλάβει τι κάνω· d’ailleurs [εξάλλου] δεν χρειάζεται και μεγάλη οξύνοια σκέψεως, αφού του έχω ήδη πει ότι κρατώ ημερολόγιο».⁴

Το καλοκαίρι του 1901, ο Καβάφης ταξιδεύει για πρώτη φορά στην Ελλάδα, μαζί με τον αδελφό του, Αλέξανδρο. Από τις 13 Ιουνίου μέχρι και τις 5 Αυγούστου του 1901, ο Καβάφης καταγράφει το ταξίδι του στην Ελλάδα, σε ταξιδιωτικό ημερολόγιο. Το ημερολόγιο του Καβάφη σώζεται στο αρχείο ως τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S02-F24-0001 (1650), https://cavafy.onassis.org/el/object/u-425/. Είναι γραμμένο σε 31 φύλλα διαφορετικού μεγέθους, στα αγγλικά.

Το ταξιδιωτικό ημερολόγιο ξεκινά με μια άμεση αναφορά στα χαρακτηριστικά των ημερολογιακών κειμένων, στην οποία ο ποιητής φαίνεται να αναγνωρίζει τη ρευστή φύση τους (Λήψη 1):

This is intended to be a diary of occurrences, not of impressions and ideas. It may however become the reverse; it is in the nature of diaries to turn out quite the opposite of what is expected or intended. ΚΠ (259)

Τούτο εδώ προορίζεται για ημερολόγιο γεγονότων και όχι εντυπώσεων ή ιδεών. Μπορεί όμως να συμβεί και το αντίστροφο· είναι στη φύση των ημερολογίων να γίνεται καμιά φορά εντελώς το αντίθετο από εκείνο που περιμέναμε ή που σκοπεύαμε να κάνουμε. 5

Στο ημερολόγιο από το ταξίδι στην Ελλάδα περιλαμβάνονται καθημερινές καταχωρίσεις του Καβάφη, στις οποίες περιγράφεται το ίδιο το ταξίδι, καθώς και οι δραστηριότητες, οι γνωριμίες, οι συναναστροφές και οι εντυπώσεις του ποιητή από την Αθήνα και τους άλλους τόπους τους οποίους επισκέφθηκε. Στην καταχώριση με ημερομηνία 7/20 Ιουνίου, π.χ., ο ποιητής επισκέπτεται την Ακρόπολη. Στο τέλος της σχετικής αναφοράς σημειώνει (Λήψη 10): «Υπέροχα, Υπέροχα!» (στο πρωτότυπο: “Sublime, sublime!”). Ιδιαίτερα γνωστή είναι και η συνάντησή του με τον Γρ. Ξενόπουλο, στις 2/25 Ιουλίου (Λήψη 38): Ο ποιητής περιγράφει τον Ξενόπουλο ως «συμπαθητικότατο άνθρωπο» (“a very nice man”) και σημειώνει ότι θαυμάζει τα διηγήματά του.

Ένα ενδιαφέρον επεισόδιο καταγράφεται από τον ποιητή όσο βρίσκεται ακόμα εν πλω, στο S/S El Kahira της Khedivial Company. Στη διάρκεια του ταξιδιού από την Αλεξάνδρεια προς τον Πειραιά, ο Καβάφης περιγράφει τη στάση στη Δήλο, για την καθιερωμένη διήμερη καραντίνα επιβατών και πληρώματος, προτού προσεγγίσουν το λιμάνι του Πειραιά.⁶ Στις 13 Ιουνίου σημειώνει (Λήψη 3):

Quarantine at Delos will be only 2 days happily. We will sail on Sunday (16th lang="en-US">) at 6.30 a.m. The disinfection business is a farce I think. All the same we shall have to go on shore with our dirty linen to be purified. ΚΠ( 260-261)

Η καραντίνα στη Δήλο θα είναι δύο ημερών μονάχα, ευτυχώς. Θα φύγουμε την Κυριακή (16η) στις 6:30 π.μ. Αυτό το ζήτημα της απολύμανσης είναι, μου φαίνεται, μια φάρσα. Όπως και να ’ναι, θα χρειασθεί να αποβιβασθούμε με τ’ ακάθαρτα εσώρουχά μας για απολύμανση. ΚΠ (260)

Και το επόμενο πρωί, συνεχίζει (Λήψη 4):

The much-dreaded (by all the passengers) disinfection is over. It took place yesterday between 8.45 and 10.45 a.m. We were all conducted to the quarantine enclosure of Delos in barges belonging to the ship. […] At the quarantine office we were inspected by a very polite doctor. A nice man; tall; black imperial; intelligent looking. Then we were taken to a place where a sanitary guard projected from a sort of pump “acide phenique” abundantly on our clothes. […] From time to time a barge of the Sanitary Office sails round us and sees that we do not communicate with the island or that no one leaves the ship. ΚΠ (261)

Η απολύμανση που τόσο φοβόμασταν (όλοι οι επιβάτες) τελείωσε. Έγινε χθες μεταξύ 8:45 και 10:45 π.μ. Μας οδήγησαν όλους στον περιφραγμένο χώρο της καραντίνας της Δήλου, μέσα σε βάρκες του πλοίου. […] Στο Τμήμα της καραντίνας μας επιθεώρησε ένας γιατρός ευγενέστατος. Κομψός άντρας· ψηλός· με μαύρο γενάκι· έξυπνο παρουσιαστικό. Ύστερα μας πήγαν σε έναν χώρο, όπου ένας φύλακας του υγειονομικού εράντισε με μπόλικο φαινικό οξύ, από ένα είδος αντλίας, τα ρούχα μας. […] Κάθε τόσο, μια βάρκα της Διαχείρισης του Υγειονομικού κάνει βόλτες γύρω μας, για να βεβαιωθεί ότι δεν επικοινωνούμε με το νησί ή ότι κανείς δεν βγαίνει από το καράβι. ΚΠ (261)

Εκτός όμως από τις εντυπώσεις του ποιητή, τα ίδια τα γεγονότα και τους ανθρώπους που συναντά, ο Καβάφης καταγράφει και άλλες πληροφορίες, όπως για παράδειγμα τους δρόμους της Πάτρας, για την οποία δεν μπορεί να βρει χάρτη. Μάλιστα, για την προσωπική του εξυπηρέτηση, ο Καβάφης σχεδιάζει ο ίδιος ένα πρόχειρο σκαρίφημα, που παραπέμπει σε χάρτη (Λήψη 56).

31 July, 7.30 a.m., Wednesday Yesterday afternoon the heat was tremendous. Thermometer went up to 91. At 5 I ventured, in spite of the heat, on a stroll about the town […] ΚΠ (295)	31 Ιουλίου 7.30 π.μ., Τετάρτη Χθες το απόγευμα η ζέστη ήταν τρομερή. Το θερμόμετρο ανέβηκε στους 91 βαθμούς. Στις 5, ετόλμησα, παρ’ ολη τη ζέστη να κάνω ένα γύρο στην πόλη […] ΚΠ (295)
31 July, 10.15 a. m. To-day the weather is much cooler. Therm.: 85. Went out at 9.45. Met Alexander and Iliopoulo at a café, then went for a walk in the town. I can’t find a plan of Patras; I think none exists. On next page I shall trace a rough (a very rough and incomplete) sketch of some of the streets […] ΚΠ (295)	31 Ιουλίου, 10.15 π.μ. Σήμερα, ο καιρός είναι πολύ πιο δροσερός. Θερμόμετρο: 85. Βγήκα στις 9.45. Βρήκα τον Αλέξανδρο με τον Ηλιόπουλο σ’ ένα καφενείο. Από κει, έκανα ένα περίπατο στην πόλη. Δεν μπορώ να βρω σχεδιάγραμμα των Πατρών· μου φαίνεται κιόλας πως δεν υπάρχει κανένα. Στην άλλη σελίδα θα ιχνογραφήσω ένα πρόχειρο (πολύ πρόχειρο κι ατελές) σχέδιο μερικών δρόμων […] ΚΠ (295)

Σχετικά με τις επαναληπτικές καταγραφές της θερμοκρασίας, σημειώνει η Μαρία Μπολέτση:

«Στην έμμονη απασχόληση του Καβάφη με τη θερμοκρασία διακρίνω μια ανατροπή της πρόθεσής του να παράσχει αμιγή καταγραφή γεγονότων. Φυσικά, οι θερμοκρασίες είναι δεδομένα, όχι “εντυπώσεις”. Όμως η υπερβολή της επαναληπτικής καταγραφής τους προδίδει ίσως την επιθυμία του Καβάφη να φέρει ένα αποστασιοποιημένο, περιγραφικό λόγο πιο κοντά στις αισθήσεις, μεταφέροντας κάτι από τη (συγκινησιακή) επίδραση γεγονότων στο σώμα (το σώμα του αναγνώστη, αλλά ίσως και το σώμα του Καβάφη, καθώς βιώνει τη ζέστη του καλοκαιριού). Με τις καταγραφές θερμοκρασιών μοιάζει να προσπαθεί (συνειδητά ή όχι, δεν έχει σημασία) να συλλάβει τη θερμοκρασία των γεγονότων –τη συγκινησιακή, αισθησιακή τους ενέργεια.

Στο ημερολόγιο, η μετάδοση κάποιας θερμότητας μέσω της καταγραφής θερμοκρασιών σφραγίζει την ειρωνεία του κειμένου: αυτή εκδηλώνεται στο χάσμα μεταξύ της πρόθεσης του συγγραφέα (να καταγράψει “γεγονότα”) και της επίδρασης του κειμένου του, το οποίο προδίδει την επιθυμία μετάδοσης θερμοκρασιών (συγκινησιακών ενεργειών) στο σώμα του αναγνώστη.»⁷

Σύμφωνα με την Μπολέτση, το εν λόγω ημερολόγιο του Καβάφη δεν συνιστά απλώς ένα ημερολόγιο εντυπώσεων και γεγονότων, ούτε ένα απλό αυτοβιογραφικό τεκμήριο, αλλά χαρακτηριστικό δείγμα της καβαφικής ποιητικής της ειρωνείας. Όπως εξηγεί η ίδια, η ειρωνεία προκύπτει εδώ από ένα ευάλωτο υποκείμενο, μη κυρίαρχο, που μεταδίδει συναισθήματα, τα οποία υπερβαίνουν τις προθέσεις του. Παρότι ο Καβάφης υιοθετεί έναν αποστασιοποιημένο τρόπο έκφρασης, οι περιγραφές των σωματικών αντιδράσεων, που του προκαλούν τα εκάστοτε ερεθίσματα, εισδύουν στο κείμενο, δημιουργώντας μια συναισθηματική έκφραση που αντίκειται στην επιθυμία του ίδιου να εκφραστεί συναισθηματικά. Με αυτόν τον τρόπο προκύπτει ειρωνεία, ως διάσταση ανάμεσα στις γλωσσικές εκφράσεις συναισθήματος και στη συγγραφική πρόθεση αποστασιοποίησης.⁸