«Υπέρ Χριστού και Ρωμαίων Γης»: Οικόσημο της οικογένειας Καβάφη
Ένα ακόμη ζήτημα, που σχετίζεται με την οικογενειακή ιστορία του Καβάφη, αφορά τα οικόσημα της οικογένειας, τα οποία και διασώζονται στο αρχείο του ποιητή. Τα τεκμήρια αυτά, σε συνδυασμό με τις γενεαλογικές σημειώσεις του Καβάφη, συμπληρώνουν το ψηφιδωτό της οικογενειακής ιστορίας. Ταυτόχρονα, συνιστούν σημείο αναφοράς στις συζητήσεις γύρω από την καταγωγή της οικογένειας, θέμα που απασχολεί έντονα τον Καβάφη, αλλά και τους μελετητές της βιογραφίας του.
Στο τεκμήριο με τον κωδικό GR-OF CA CA-SF02-S02-F25-SF002-0005 (469), https://cavafy.onassis.org/el/object/u-161/, βρίσκουμε τρία ζωγραφικά σχέδια αποτυπωμένα με μολύβι σε κομμάτια χαρτιού μικρών διαστάσεων. Το πρώτο απεικονίζει ένα κράνος (Λήψη 1), το δεύτερο έναν σταυρό (Λήψη 2) και το τρίτο ένα πουλί (Λήψη 3).
Στο ίδιο τεκμήριο βρίσκουμε και απόκομμα φακέλου με έντυπο λογότυπο-κράνος και το μότο «Υπέρ Χριστού και Ρωμαίων Γης» (Λήψη 4). Το τεκμήριο συνοδεύεται από χαρτί με χειρόγραφη σημείωση του Καβάφη (Λήψη 5). Ο ποιητής σημειώνει «ανήκει στο Ε΄»· όπως διαβάζουμε στην περιγραφή του τεκμηρίου, στο κάτω μέρος της οθόνης μας, η σημείωση παραπέμπει σε τμήμα του γενεαλογικού δέντρου της οικογένειας Καβάφη.
Το επόμενο τεκμήριο, GR-OF CA CA-SF02-S02-F25-SF002-0004 (464), https://cavafy.onassis.org/el/object/za23-sk3n-pam3/, μας βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα τον χαρακτήρα των παραπάνω λογοτύπων. Πρόκειται για αχρονολόγητο χειρόγραφο αντίγραφο τεκμηρίου που φυλάσσεται στο Μουσείο Μπενάκη.1 Το τεκμήριο εκτείνεται σε δύο φύλλα μεγάλων διαστάσεων, ενωμένα ώστε να σχηματίζουν τετρασέλιδο. Περιέχει γενεαλογικό δέντρο της οικογένειας Καβάφη, το οποίο φτάνει μέχρι τη γενιά του πατέρα του ποιητή, Πέτρου Ιωάννη Καβάφη. Παρατηρούμε ότι καταγράφεται το έτος γέννησης και θανάτου των μελών της οικογένειας και άλλες πληροφορίες που την αφορούν.
Στο κάτω μέρος του γενεαλογικού δέντρου διακρίνεται αναφορά στα οικόσημα της οικογένειας Καβάφη. Στη δεύτερη αναφορά, διαβάζουμε «Επί νεωτέρων σφραγίδων και κοσμημάτων (1800-1879): “Ελληνικόν κράνος, κάτωθι σταυρός”» και παρακάτω «Υπέρ Χριστού και Ρωμαίων Γης» αλλά και «Ελληνικόν κράνος μόνον» και το μότο «Υπέρ Χριστού και Ρωμαίων Γης».
Στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S02-F25-SF006-0017 (1144), https://cavafy.onassis.org/el/object/nysf-pc8k-ycza/, βλέπουμε επίσης αυτοσχέδιο φάκελο, ο οποίος περιέχει «συλλογή» από έντυπα οικόσημα κομμένα από επιστολόχαρτα, επιστολικούς φακέλους κ.λπ., αρχικά καρφιτσωμένα πάνω στον φάκελο (Λήψη 1 και ξεχωριστά το κάθε απόκομμα στις Λήψεις 2 έως 8). Ο φάκελος περιλαμβάνει ακόμα: πρόχειρο σχέδιο οικοσήμου με τη σημείωση “the two branches to take in the helmet” (Λήψη 9)· χειρόγραφη περικοπή από την Πολιτεία του Πλάτωνα (Λήψη 10)· δέκα κομμάτια χαρτιού που φέρουν σχέδια με μολύβι (Λήψεις 11 έως 21)· επιστολόχαρτο με το «οικόσημο» της οικογένειας (Λήψη 22) και άλλα σχετικά αποκόμματα. Φαίνεται πως ο ποιητής συλλέγει εμπορικούς λογότυπους και οικόσημα, δοκιμάζει διαφορετικές φράσεις (ίσως ψάχνοντας το ιδανικό μότο;) και αντιγράφει το σχέδιο οικοσήμων. Μάλιστα, σε κάποια από τα σχέδια με μολύβι, τα οποία περιλαμβάνονται στον φάκελο, αναφέρεται παραπομπή σε σελίδες αγνώστου εντύπου (για παράδειγμα, Λήψεις 12 έως 19).
Είναι δύσκολο να συμπεράνουμε κατά πόσο το τυπωμένο «οικόσημο» των Καβάφηδων που είδαμε παραπάνω2 αντλεί πράγματι από υπαρκτό παλαιότερο οικόσημο της οικογένειας, το οποίο ο ποιητής ή κάποιος αδελφός του είχαν την ευκαιρία να δουν σε μη σωζόμενο παλαιότερο έγγραφο.3 Θα μπορούσαμε το ίδιο εύκολα να φανταστούμε ότι το σχεδίασε ο ίδιος ή κάποιος από τα αδέλφια του, στηριζόμενος σε περιγραφή συγγενών ή και αποκλειστικά στον οικογενειακό θρύλο.
«Για την ύπαρξη οικοσήμου των Καβάφηδων υπάρχουν εκτός αρχείου μαρτυρίες από δύο άτομα. Η προφορική μαρτυρία της Μαρίας συζύγου Αριστείδη Καβάφη (μεγαλύτερου αδελφού του Κωνσταντίνου) για οικόσημο των Φαναριωτών Καβάφηδων στον Τίμο Μαλάνο και της κόρης της, Χαρίκλειας Βαλιέρι (Valieri), προς τον Βαγγέλη Καραγιάννη το 1963 και το 1982. Το 1963, σε επιστολή η Βαλιέρι έγραψε για την ύπαρξη του οικοσήμου και σε συνομιλία το 1982 ανέφερε πως τα οικόσημα (πληθυντικός) είναι πλαστά, σχέδια του Αλέξανδρου, όπως της είχαν εμπιστευτεί ο Κωνσταντίνος και ο Τζων.»4
Σύμφωνα με τη Χαρίκλεια Valieri-Καβάφη, ανιψιά του ποιητή, η καταγωγή της οικογένειας του Καβάφη από το Βυζάντιο αποτελούσε κοινό τόπο στις αφηγήσεις του θείου της. Η ίδια μάλιστα συνδέει την εν λόγω πληροφορία με τα οικόσημα της οικογένειας Καβάφη.
«[…] του άρεσε να μακρηγορεί, να μου κάνει σχεδόν διαλέξεις για τους Πέρσες, για τους Σελευκίδες, για τον Κύρο, για τον Μ. Αλέξανδρο και το Βυζάντιο. Γιατί οι Καβάφηδες έλεγαν πως ήσαν Βυζαντινοί και πάνω στο θυρεό τους, που παρίστανε μια περικεφαλαία, μ’ ένα σταυρό στην κορυφή της διάβαζε κανείς αυτό το έμβλημα “Για το Χριστό και για τον Καίσαρα” […].»5
Εκείνο που παραμένει αξιοσημείωτο, πάντως, είναι η έγνοια των αδελφών Καβάφη (κυρίως του Κωνσταντίνου και του Τζων) για την ιστορία της οικογένειας και για την απόδειξη της υψηλής τους καταγωγής. Από την έμμεση αναφορά στον θρύλο που θέλει την οικογένεια να έλκει την καταγωγή της από τον αυτοκρατορικό οίκο των Δουκών, μέχρι τη συλλογή οικοσήμων και την εκτύπωση γραφικής ύλης με το καβαφικό οικόσημο, ο ποιητής φαίνεται να ενδιαφέρεται τόσο για την ιστορία της οικογένειάς του, όσο και για τη σκηνοθεσία της καταγωγής του. Το τυπωμένο οικόσημο εμφανίζεται και σε άλλους φακέλους στο αρχείο Καβάφη, όπως για παράδειγμα στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S02-F25-SF006-0018 (1145), https://cavafy.onassis.org/el/object/4zbd-dkh2-xder/.
Αναφορές σε οικόσημα του ελλαδικού χώρου και φωτογραφίες αυτών μπορείτε να δείτε στο άρθρο του Λεωνίδα Καλλιβρετάκη, «Αρχείο Εραλδικών Μνημείων του Ελλαδικού Χώρου». Το κείμενο είναι διαθέσιμο εδώ: http://helios-eie.ekt.gr/EIE/bitstream/10442/8785/1/LK_2007_03_TEXT.pdf.
Για περισσότερες πληροφορίες μπορείτε επίσης να επισκεφθείτε το Αρχείο Εραλδικών Μνημείων του Ελλαδικού Χώρου: http://www.eie.gr/nhrf/institutes/inr/documentationproj/project05-gr.html.
1 Το πρωτότυπο γενεαλογικό δέντρο, χειρόγραφο από το χέρι του ποιητή, φυλάσσεται στο Μουσείο Μπενάκη [Αρχείο Αρ. Εισ. 202 - Χειρόγραφα Κωνσταντίνου Καβάφη (1917-1935)] και συνοδεύεται από εκτενείς σημειώσεις του Καβάφη με γενεαλογικές πληροφορίες. Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. σχετική καταχώρηση στο Εθνικό Ευρετήριο Αρχείων, https://greekarchivesinventory.gak.gr/index.php/k-2, καθώς και στο: Β. Τσελίκα, Οδηγός Ιστορικών Αρχείων Μουσείου Μπενάκη, Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 2006, σ. 81. Η μεταγραφή του χειρόγραφου δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά το 1948 στο περιοδικό Νέα Εστία, 42 (15 Μαΐου 1948), με τον τίτλο «Η Γενεαλογία του Καβάφη». Το ψηφιοποιημένο τεύχος είναι διαθέσιμο εδώ: http://www.ekebi.gr/magazines/ShowImage.asp?file=75569&code=1354. Νεότερη μεταγραφή, παρουσίαση και σχολιασμός της «Γενεαλογίας του Καβάφη» με ομοιότυπη αναπαραγωγή του χειρόγραφου στο: Β. Καραγιάννης, Σημειώσεις από την Γενεαλογία του Καβάφη, ΕΛΙΑ, Αθήνα 1983, σ. 159-179. Βλ. και Δ. Δασκαλόπουλος, Βιβλιογραφία Κ. Π. Καβάφη (1886-2000), Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 96, 128, λήμματα με κωδικό Α433 και Α578, αντίστοιχα.
2 Βλ. τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S02-F25-SF002-0005 (469), https://cavafy.onassis.org/el/object/u-161/, Λήψη 4.
3 Πάντως, ο R. Liddell αμφισβητεί πλήρως αυτήν την πιθανότητα, κατατάσσοντάς την στο πλαίσιο του θρύλου, όπως και την καταγωγή των Καβάφηδων από τον οίκο των Δουκών (Liddell, ό.π., σ. 21).
4 Γκίκα, ό.π., σ. 27. Βλ. επίσης Καραγιάννης, ό.π., σ. 74.
5 Χ. Valieri-Καβάφη, «Κωνσταντίνος Καβάφης», Οδός Πανός, 9 (1983), 5-7. Διαθέσιμο εδώ: https://hfc-worldwide.org/athens/εκεβι-οδοσ-πανοσ/.