Σχεδιάσματα και πολλαπλές μορφές ποιημάτων
Ανάμεσα στα χειρόγραφα σχεδιάσματα που σώζονται στο αρχείο φιλοξενούνται πολλά χειρόγραφα γνωστών καβαφικών ποιημάτων, όπως είναι «Η Πόλις», «Τα Παράθυρα» κ.ά. Μέσα από τις εκάστοτε παραλλαγές, μπορεί κανείς να ιχνηλατήσει βήμα προς βήμα τα στάδια δημιουργίας του ποιήματος και να δει σχολαστικά τις διάφορες επιλογές του ποιητή.
Ας
δούμε αναλυτικά το τεκμήριο
GR-OF CA CA-SF01-S01-F01-SF001-0134 (293), https://cavafy.onassis.org/el/object/u-143/.
Πρόκειται
για χειρόγραφο σχεδίασμα στίχων του ποιήματος «Η
Πόλις» σε δύο κομμάτια διαγραμμισμένου χαρτιού.
Παρατηρούνται διαγραφές, διορθώσεις και βραχυγραφίες. Ιδιαίτερα ευδιάκριτες
είναι δύο διαγραφές στην προτελευταία σειρά. Ο ποιητής φαίνεται να αντικαθιστά
δύο λέξεις, για να καταλήξει στον γνωστό στίχο: «Έτσι που τη ζωή σου ρήμαξες». Παράλληλα,
διαγράφει έναν ολόκληρο στίχο στη δεύτερη γραμμή. Ο στίχος αυτός δεν βρίσκεται στην
τελική εκδοχή του ποιήματος.
Το τεκμήριο GR-OF CA CA-SF01-S01-F01-SF001-0039 (842), https://cavafy.onassis.org/el/object/cmyq-ybk8-desg/, περιλαμβάνει χειρόγραφα σχεδιάσματα των ποιημάτων «Τείχη» και «Τα Παράθυρα».
Το χειρόγραφο του ποιήματος «Τείχη» φέρει διορθώσεις σε λέξεις, στην πρώτη όψη του φύλλου, ενώ το ποίημα «Τα Παράθυρα» διαγράφεται πλήρως. Παράλληλα, διακρίνονται χρονικές ενδείξεις και αριθμητικές σημάνσεις.
Μπορούμε να δούμε τη μορφή στην οποία τελικά δημοσιεύεται το ποίημα «Τείχη», αναζητώντας το τεύχος 1 του περιοδικού Αλεξανδρινή Τέχνη, στη βάση Κοσμόπολις του Πανεπιστημίου Πατρών, όπου φιλοξενείται ψηφιοποιημένο το περιοδικό: https://bit.ly/33HO6FB.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το τεκμήριο GR-OF CA CA-SF01-S01-F01-SF001-0112 (119), https://cavafy.onassis.org/el/object/u-90/, το οποίο και αποτελεί χειρόγραφο του ποιήματος «Πτολεμαίου Καίσαρος». Το κείμενο του τεκμηρίου απαρτίζεται από 11 σελίδες, στις οποίες διακρίνονται στίχοι και σημειώσεις. Σύμφωνα με τη Renata Lavagnini, όλος ο φάκελος του «Πτολεμαίου Καίσαρος» επιτρέπει στον αναγνώστη να παρακολουθήσει την προϊστορία του ποιήματος «Καισαρίων» και να τη συγκρίνει με την καθιερωμένη και δημοσιευμένη μορφή του.1
Οι παραλλαγές στους εκάστοτε στίχους σχετίζονται συχνά με τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του Καβάφη για ιστορική ακρίβεια. «Α να ήρθες πάλι εσύ που κάθε τόσο με γοητεύεις» σημειώνει ο ποιητής στην τελευταία στροφή της Λήψης 1, ενώ αντίστοιχα στη Λήψη 9 διαβάζουμε: «Α να· ήρθες πάλι εσύ, με την αόριστη γοητεία σου». Η Λήψη 9 βρίσκεται πλησιέστερα στην τελική εκδοχή του ποιήματος. Όπως επισημαίνει η Lavagnini, «η γοητεία της μορφής του Καισαρίωνα είναι πράγματι “αόριστη”, επειδή προκύπτει από περιορισμένα ιστορικά στοιχεία».2 Ο ίδιος ο Καβάφης, εξάλλου, θεματοποιεί την έλλειψη ιστορικών πληροφοριών για τον Καισαρίωνα, τη μορφή του οποίου ο αφηγητής του ποιήματος παρουσιάζεται να προσπαθεί να αναπαραστήσει νοερά.
Για τη μετάβαση από την αρχική μορφή του ποιήματος στην οριστική εκδοχή του, ο Γιάννης Δάλλας επισημαίνει τα εξής:
«Άλλωστε σε παραλλαγές της αρχικής μορφής φαίνεται κιόλας η μετάβαση: ο ήρωας εκεί χωρίς να απεκδύεται εντελώς την αισθηματική του φύση, πάντως ρέπει φανερά και προς τη θέα της ιστορικής αναφοράς του. Εκεί από “βασιλικό παιδί αγαπημένο” γίνεται:
παιδί εξαντλημένης δυναστείας των Γραικών
Και την επόμενη στιγμή, σε μια συμπληρωματική συνέχεια της αρχικής του σύλληψης […] επιχειρείται και στο θέμα η προέκταση και η λύση της ιστορικής του περιπέτειας. Ώσπου, με την οριστική του μορφή, εντάσσεται ως ιστορική πλέον αφήγηση μαζί με τα άλλα αφηγηματικά και μάλιστα του κύκλου της “κατακτημένης Αλεξάνδρειας”.»3
Πολλά ποιήματα του Καβάφη εμφανίζονται εντελώς διαφορετικά στις πρώτες μορφές τους. Στις διαφορές που παρουσιάζουν, συγκαταλέγεται και ο διαφορετικός τίτλος, γεγονός που μερικές φορές δυσκολεύει τη σύνδεση των αρχικών σχεδιασμάτων με τα ολοκληρωμένα ποιήματα. Η αντιπαραβολή της πρώτης μορφής με την οριστική αποκαλύπτει πληροφορίες για την ποιητική του Καβάφη και την εξελικτική διαδικασία της ποιητικής δημιουργίας, αλλά δίνει το έναυσμα και για ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις ερμηνευτικού χαρακτήρα, αναφορικά με τις διαφορετικές προοπτικές που σκιαγραφούν οι εναλλακτικές μορφές του ποιήματος.
Σχετικά με τα ποιήματα «Πτολεμαίου Καίσαρος» και «Καισαρίων», μπορείτε να παρακολουθήσετε εισήγηση του Τάκη Καγιαλή, Καθηγητή Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, σε ερευνητικό σεμινάριο του Αρχείου Καβάφη, τον Δεκέμβριο του 2016, με τίτλο «Από το “Πτολεμαίου Καίσαρος” (1914) στον “Καισαρίωνα” (1918)». Δείτε την ομιλία στο κανάλι του Ιδρύματος Ωνάση στο YouTube: https://bit.ly/3Fb9gts.
1 R. Lavagnini , «Από του “Πτολεμαίου Καίσαρος” στο “Καισαρίων”: Στάδια δημιουργίας ενός ποιήματος», στο: R. Lavagnini, Γύρω στον Καβάφη, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2020, σ. 110.
2 Ό.π., σ. 121. Παρόμοιο είναι και το σχόλιο του Α. Νεχαμά σε σχέση με το ποίημα «Καισαρίων» και την ιστορική ποιητική του Καβάφη. Σχολιάζοντας την αοριστία της μορφής του Καισαρίωνα, ο Νεχαμάς συμπεραίνει πως η έλλειψη ιστορικών πληροφοριών για τα εξωτερικά χαρακτηριστικά του και η απροσδιοριστία της μορφής του δίνουν στον Καβάφη το προνόμιο να αναπλάσει το ιστορικό πρόσωπο κατά το δοκούν.A. Nehamas, “Not Text but Texture: C. P. Cavafy’s Poems Unread, Unfinished, Unwrittten”, Journal of Modern Greek Studies 36 (1) (May 2018), 3.
3 Γ. Δάλλας, «Ο λυρικός και ο αφηγηματικός τύπος ποιήματος: Από το Πτολεμαίου Καίσαρος στο Καισαρίων», στο: Γ. Δάλλας, Σπουδές στον Καβάφη: Από την Ανάλυση στην Ανασύνθεση - Επενέργεια και Αφομοίωση, Ερμής, Αθήνα 1987, σ. 86.