Γελοιογραφία και Σάτιρα
Σύμφωνα με τον Δημήτρη Δασκαλόπουλο, η αμφιλεγόμενη προσωπικότητα του Καβάφη, οι φημολογούμενες ιδιαιτερότητες του χαρακτήρα του και τα ανεκδοτολογικά περιστατικά που περιβάλλουν και τροφοδοτούν τον μύθο του συνέβαλαν στη δημιουργία πολλών γελοιογραφιών γύρω από το πρόσωπό του.1 Οι γελοιογραφίες, όπως και οι παρωδίες του καβαφικού έργου, σκιαγραφούν ακριβώς τα διάφορα στάδια άρνησης, κριτικής και παρωδίας, που συνόδευσαν την πρόσληψη του Καβάφη έως ότου ο ποιητής καθιερωθεί στη συλλογική συνείδηση.2
«Ενώ εξακολουθεί να φωτογραφίζεται αραιά και πού μετά το 1925, ο Καβάφης αποφεύγει συστηματικά να δίνει φωτογραφίες του στα ποικίλα έντυπα· του αρκούν τα πάμπολλα σκίτσα που φιλοτεχνούν οι καλλιτέχνες, κάποτε και οι εξίσου “διαφημιστικές” γελοιογραφίες που σχολιάζονται και κρατούν το όνομά του στην επικαιρότητα, συντηρώντας έτσι έναν θρύλο για το πραγματικό του πρόσωπο, ο οποίος επιτείνεται από την εκδοτική συμπεριφορά του και τις συνθήκες υπό τις οποίες ζει στο μοναχικό του σπίτι, δηλαδή χωρίς ηλεκτρικό φως και τηλέφωνο.»3
Η γελοιογραφία αποτελεί, στην ουσία, ένα σατιρικό δημοσίευμα που σχετίζεται άμεσα με την επικαιρότητα και τη λειτουργία του Τύπου της εκάστοτε εποχής. Ως προς τη δομή τους, οι γελοιογραφίες συνδυάζονται από κείμενο και εικόνα, τα οποία λειτουργούν συμπληρωματικά, ενώ ταυτόχρονα προκαλούν γέλιο αλλά και προβληματισμό, οξύνοντας την κριτική ικανότητα του αναγνώστη.4
Συνεπώς, προκειμένου να μελετήσει κανείς τις γελοιογραφίες του Καβάφη, θα πρέπει να κατανοήσει τη λογική λειτουργίας τους στον Τύπο της εποχής του ποιητή. Την περίοδο αυτή, κυκλοφορούν πολυάριθμα σατιρικά φύλλα στον Τύπο της ελληνικής παροικιακής κοινότητας, τα οποία σατιρίζουν δημόσια πρόσωπα.5 Ένα από αυτά είναι και ο Καβάφης. Κατά τον Δασκαλόπουλο, η σάτιρα που ασκείται στον Καβάφη, παρωδώντας είτε την ποίηση είτε τη δημόσια εικόνα του, δεν στοχεύει στον διασυρμό ούτε επιδιώκει να μειώσει την αξία του έργου του. Αντιθέτως, οι πολυάριθμες γελοιογραφίες, που παράχθηκαν, όσο ο Καβάφης ήταν εν ζωή, κατάφεραν να ενισχύσουν σημαντικά τη φήμη του.6
Περισσότερες πληροφορίες γύρω από τη γελοιογραφία μπορείτε να βρείτε στο αφιέρωμα του περιοδικού Διαβάζω για το χιούμορ (τεύχος 124, 31 Ιουλίου 1985). Αναζητήστε τις σελίδες 35-45, όπου φιλοξενούνται άρθρα για το κωμικό-σατιρικό ανάγνωσμα, την πολιτική και τη δημοσιογραφική γελοιογραφία.
Μπορείτε να δείτε το συγκεκριμένο τεύχος εδώ: https://issuu.com/diavazo.gr/docs/aa100_issue__124.
Δείγματα της παρώδησης του καβαφικού έργου και σάτιρας των υποστηρικτών του Καβάφη μπορεί κανείς να εντοπίσει τόσο στο αρχείο του ποιητή όσο και σε περιοδικά της εποχής. Στην Ψηφιακή Συλλογή του Αρχείου Καβάφη μπορείτε να δείτε τη γνωστή παρωδία «Κεραυνός» στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S02-F25-SF007-0055 (1349), https://cavafy.onassis.org/el/object/uu-18/. Σχετικά με την ταυτότητα του ψευδώνυμου Κ. Βάφη, το ποίημα αρχικά αποδόθηκε στον ποιητή και κριτικό Ν. Καρβούνη από τον κριτικό Ε. Ν. Μόσχο, στη μελέτη του Επιστολές στον Μάριο Βαϊάνο. Ωστόσο, σε μεταγενέστερο άρθρο του, ο Ε. Ν. Μόσχος αποδίδει το ποίημα στον Ηλία Ηλιού, παραθέτοντας μάλιστα γραπτή μαρτυρία του τελευταίου σύμφωνα με την οποία το ποίημα είναι δικό του.7
Στην ίδια γραμμή κινείται και το σατιρικό σκίτσο του Αντώνη Πρωτοπάτση, που συνδέεται και πάλι με το αφιέρωμα του περιοδικού Νέα Τέχνη, και σατιρίζει αυτή τη φορά όχι τον ίδιο τον ποιητή, αλλά ορισμένους συντελεστές του αφιερώματος, όπως είναι ο Βαϊάνος και ο Λαπαθιώτης. Η γελοιογραφία δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Φιλική Εταιρία, το 1925 (τεύχος 2, σ. 96). Στην εικόνα εικονίζεται ως χερουβείμ ο Ναπολέων Λαπαθιώτης και ως σεραφείμ η Άλκης Θρύλος. Στο κέντρο εικονίζεται ο Μάριος Βαϊάνος, ενώ είναι ευδιάκριτη η επιγραφή Νέα Τέχνη, που συνδέει άμεσα τη γελοιογραφία με το περιοδικό.8 Μπορείτε να δείτε τη γελοιογραφία εδώ: https://lekythos.library.ucy.ac.cy/handle/10797/22504. Επιλέξτε την ένδειξη Τεύχος 2/ Φεβρουάριος 1925, για να πραγματοποιήσετε λήψη του περιοδικού. Η γελοιογραφία βρίσκεται στην τελευταία σελίδα.
1 Βλ. σχετικά Γ. Ψυχοπαίδης, Επάγγελμα: ποιητής, Εικόνες πάνω στο πρόσωπο και στη μορφή του Κ. Π. Καβάφη, κείμενο Δ. Δασκαλόπουλος, Μεταίχμιο, Αθήνα 2013, σ. 7.
2 Βλ. σχετικά Δ. Δασκαλόπουλος Παρωδίες καβαφικών ποιημάτων 1917-1997, Πατάκης, Αθήνα 1998, σ. 13-14.
3 Δασκαλόπουλος, «Ο Κ. Π. Καβάφης και οι εικαστικοί καλλιτέχνες», ό.π., σ. 96.
4 Βλ. σχετικά Μ. Καρτάλη, Πολιτική και γελοιογραφία στην Ελλάδα του 19ου αιώνα: μια σχέση παράλληλη, Διδακτορική Διατριβή, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού, Αθήνα 2011, σ. 11-12.
5 Για μια συνοπτική αναφορά στον Τύπο της Αλεξάνδρειας και τη συναφή εκδοτική δραστηριότητα, μπορείτε να μεταβείτε στον ιστότοπο της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξανδρείας, μέσω του υπερσυνδέσμου: https://bit.ly/2S3j99i.
6 Δασκαλόπουλος, Παρωδίες καβαφικών ποιημάτων 1917-1997, ό.π., σ. 14-15.
7 Πρβλ. Ε. Ν. Μόσχος, Κ. Π. Καβάφη – Επιστολές στον Μάριο Βαϊάνο, Εστία, 1979, σ. 114 και «Τα γεγονότα και τα ζητήματα, Ηλίας Φ. Ηλιού», Νέα Εστία, τχ. 1383, 1985, σ. 261-262.
8 Για την ταύτιση των μορφών, βλ. Δ. Δασκαλόπουλος, Μ. Στασινοπούλου, Ο βίος και το έργο του Κ. Π. Καβάφη, Μεταίχμιο, Αθήνα 2001, σ. 119.