Γελοιογραφίες και σατιρικές απεικονίσεις του Κ. Π. Καβάφη
Στην Ψηφιακή Συλλογή του Αρχείου Καβάφη διασώζονται δύο γελοιογραφίες. Στην πρώτη από αυτές, στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF01-S04-F16-0019 (2033), https://cavafy.onassis.org/el/object/8bn8-qyz7-ykn8/, απεικονίζεται ένας φαραώ καθισμένος σε θρόνο. Στα πόδια του φαραώ στέκεται κάποιος υπήκοος και τον προσκυνάει. Από κάτω διακρίνεται η εξής σημείωση: “The scribe Fri-a implores King Ka-fafi to eat bread at his house” (Ο γραφέας Φρι-α παρακαλεί τον Βασιλιά Κα-Φάφι να φάει ψωμί στο σπίτι του). Το σκίτσο θα μπορούσε να αποδοθεί στον αδελφό του Καβάφη, Τζων, καθώς η σημείωση παραπέμπει στον γραφικό του χαρακτήρα.
Το τεκμήριο GR-OF CA CA-SF01-S04-F16-0007 (2026), https://cavafy.onassis.org/el/object/uu-27/, αποτελεί γελοιογραφία του Kem [Κίμωνα Ε. Μαραγκού], η οποία διασώζεται στο αρχείο σε απόκομμα από γαλλόφωνη εφημερίδα του 1929. Ο Καβάφης εμφανίζεται με καπέλο και κοστούμι, ενώ κρατά κομπολόι.
Οι δύο παραπάνω γελοιογραφίες δεν μοιράζονται πολλά κοινά στοιχεία. Η πρώτη δηλώνει μια παιγνιώδη διάθεση και ίσως να αποτελεί μέρος της επικοινωνίας μεταξύ των δύο αδελφών, η οποία και καταγράφεται στο αρχείο μέσα από τις επιστολές τους. Αντίθετα,
η γελοιογραφία του Μαραγκού δημοσιεύτηκε στον Τύπο και εντάσσεται στις πολυάριθμες γελοιογραφικές απεικονίσεις του Καβάφη, που εμφανίζονταν κατά καιρούς σε εφημερίδες και περιοδικά.
Μια ακόμη γνωστή γελοιογραφία του Κem, στην οποία απεικονίζεται ο Καβάφης είναι η εξής: https://collections.library.yale.edu/catalog/10658068.
Η γελοιογραφία εικονίζει τον Καβάφη στη συνάντησή του με τον Ιταλό φουτουριστή Marinetti. Παρότι η συλλογή του Yale αναφέρει ως έτος δημοσίευσης το 1930, πρόκειται πιθανότατα για την εξής δημοσίευση: Κem [Κ. Ε. Μαραγκός], [Κ. Π. Καβάφης], σκίτσο, Maalésh 41 (12.10.1929) 8.1
«Νά τον: ένα μικρό, γκρίζο κεφάλι σαν ήμερης κι έξυπνης χελώνας λιγνά τα χέρια τ’ αργοσάλευτα, έξω απ’ τ’ αόριστο ελληνο-ρωμαϊκό κελύφι του λογίου αυτού ίσκιου· βυσσινιά βελούδα και ζωγραφιές, απ’ όπου στάζουν αιώνες σκόνη.»2
Μια πολύ γνωστή γελοιογραφία του Καβάφη, που όμως δεν διασώζεται στο αρχείο του, είναι εκείνη του Νίκου Παππά. Σε αυτήν, ο Καβάφης παρουσιάζεται να ξαγρυπνά ανήσυχος στο κρεβάτι του. Το αίτιο της αϋπνίας του είναι οι δυσμενείς κριτικές για το έργο του. Στο πάτωμα εικονίζονται σκόρπια διάφορα βιβλία, σε κάποια από τα οποία διακρίνεται το όνομα του Τίμου Μαλάνου, που υπήρξε συστηματικός κριτής του καβαφικού έργου. Η γελοιογραφία δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο Σατάν: Σατυρικόν Ημερολόγιον 1927 Αλεξάνδρειας [1926] και έχει αναρτηθεί στον ιστότοπο της Πύλης του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας: https://bit.ly/3aTRq05.
Στο ίδιο έντυπο, και συγκεκριμένα στο Σατάν Σατυρικόν Ημερολόγιον 1929 Αλεξάνδρειας [1928], 15, δημοσιεύτηκε ακόμα μία ενδιαφέρουσα γελοιογραφία, που απεικονίζει τον ποιητή να κλοτσά μια μπάλα, η οποία φέρει την επιγραφή «Νόμπελ». Μπορείτε να δείτε τη γελοιογραφία εδώ (στο τέλος της σελίδας): http://photodentro.edu.gr/v/item/ds/8521/4412.
Η γελοιογραφία συνόδευε σύντομη σατιρική αναφορά στον ποιητή, με τη μορφή ενός φανταστικού «προγνωστικού» για τον μήνα Αύγουστο της επερχόμενης χρονιάς (1929): 3
« […] Αρχίζουν από τώρα ενέργειαι όπως το βραβείον Νόμπελ του 1929 δοθεί εις τον κ. Παλαμάν. Προς τούτον η Οθόνη εκδίδεται εις Σουηδικήν γλώσσαν, η δε Ίσις ιδρύει γραφείον εις Όσλο. Εν τω μεταξύ όμως ο κ. Παλαμάς λέγει ότι το βραβείο πρέπει να δοθεί εις τον κ. Καβάφην, αλλά και ο κ. Καβάφης δεν δέχεται. Κατά την γνώμην του τελευταίου, το βραβείον πρέπει να δοθή ή εις τον κ. Παλαμάν ή εις τον κ. Κακαλίδην (Μινοράκι). […]»
Η συγκεκριμένη σκωπτική αναφορά στο Νόμπελ φαίνεται ότι δεν είναι η μοναδική: στο Σατάν:
Σατυρικόν Ημερολόγιον 1927 Αλεξάνδρειας [1926], 20, διαβάζουμε άλλη μία φανταστική πρόβλεψη: «[…] Η Σουηδική Ακαδημία απονέμει το βραβείον Νόμπελ εις τον κ. Καβάφην, όστις διαθέτει μέγα μέρος του χρηματικού επάθλου διά να γηροκομήση τον …Παλαμάν.
Επίσης δωρίζει σεβαστόν ποσόν εις τον κ. Λ. Χριστοφίδην, προς επέκτασιν των εργασιών του.»4
Τέλος, μια πολύ γνωστή γελοιογραφία του Καβάφη, άμεσα συνδεδεμένη με επικαιρικό γεγονός, είναι εκείνη που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Ίσις (1926) με αφορμή τη βράβευση του ποιητή από την κυβέρνηση Θ. Πάγκαλου. Συγκεκριμένα, το 1926, η ελληνική κυβέρνηση απένειμε στον Καβάφη το Παράσημο του Φοίνικος από κοινού με την Ισπανίδα χορεύτρια Aurea. To θέμα προκάλεσε συζητήσεις και απασχόλησε έντονα τους κύκλους της Αλεξάνδρειας. Πολλοί πίεσαν τον ποιητή να το δεχτεί και άλλοι να το επιστρέψει. Τελικά, ο Καβάφης θα αποδεχτεί τη βράβευση, η οποία είναι και η μοναδική που γνώρισε όσο ζούσε.5 Κατόπιν, το περιοδικό Ίσις, θα φιλοξενήσει στις σελίδες του γελοιογραφία του ποιητή, που κρατά αγκαζέ την ημίγυμνη χορεύτρια Aurea. Τόσο το εικονογραφικό περιεχόμενο της γελοιογραφίας όσο και η λεζάντα που τη συνοδεύει («Μετά την παρασημοφορίαν») παραπέμπουν ευθέως στο γεγονός της βράβευσης. Μπορείτε να δείτε τη γελοιογραφία στο αφιέρωμα του περιοδικού Διαβάζω, τχ. 78 (Οκτώβριος 1983, σελ. 37-40), στη σελίδα 32. Διαθέσιμο εδώ: https://issuu.com/diavazo.gr/docs/aa37_issue_78.
1 Λ. Παπαλεοντίου, Προσθήκες στη Βιβλιογραφία Κ. Π. Καβάφη (1907-2000), μικροφιλολογικά τετράδια 22, Λευκωσία 2016, σ. 42.
2 Lucia Marcheselli, «Λησμονημένες σελίδες του Μarinetti για τον Καβάφη», Νέα Εστία, τχ. 1008, 1 Ιουλίου 1969, σ. 932, Διαθέσιμο εδώ: http://www.ekebi.gr/magazines/showimage.asp?file=113394&code=6032&zoom=800.
3 «Αύγουστος. Προγνωστικόν», Σατάν: Σατυρικόν Ημερολόγιον 1929 Αλεξάνδρειας, [1928], 15. Βλ. Δ. Δασκαλόπουλος, ό.π. σ. 437, 537, λήμμα Γ191 και Δ407 αντίστοιχα. Πρβλ. Λ. Παπαλεοντίου, ό.π. σ. 40, λήμμα 165
4 Λ. Παπαλεοντίου, ό.π. σ. 27, λήμμα 110.
5 Δημήτρης Δασκαλόπουλος, Μαρία Στασινοπούλου, ό.π., σ. 113, 122.