Όπως είναι αναμενόμενο, τα χειρόγραφα σχεδιάσματα του συγγραφέα αποτελούν προνομιακά –και για πολλούς, τα πιο ενδιαφέροντα– περιεχόμενα του αρχείου του. Ποιος δεν ενδιαφέρεται να ψηλαφήσει, και μάλιστα με τις ειδικές δυνατότητες που προσφέρει η ψηφιακή τεχνολογία, τις χειρόγραφες διορθώσεις του Ezra Pound στο χειρόγραφο της Έρημης Χώρας του T. S. Eliot – παρεμβάσεις τόσο καταλυτικές που κατά κοινή ομολογία καθιστούν τον Pound συνδημιουργό του ποιήματος; https://www.bl.uk/collection-items/manuscript-of-t-s-eliots-the-waste-land-with-ezra-pounds-annotations .

Ή, ποιος δεν θα ενδιαφερόταν να «ξετυλίξει» ψηφιακά τα 36 και πλέον μέτρα συνεχόμενου δακτυλόγραφου, σε μορφή κυλίνδρου, στο οποίο ο Jack Kerouac πληκτρολόγησε, το 1951, το καταστατικό του μυθιστόρημα, On the Road (η κατάληξη της συγκεκριμένης εκδοχής του μυθιστορήματος παραμένει άγνωστη, καθώς το τέλος του κυλίνδρου, σύμφωνα με σημείωση του συγγραφέα, φαγώθηκε από σκύλο, ονόματι Πάτσκι); http://people.hum.aau.dk/~bent/Scroll.html .

Πέρα από την ικανοποίηση της περιέργειας του αναγνώστη και, συχνά, την υψηλή συλλεκτική αξία που διαθέτουν, τα συγγραφικά χειρόγραφα έχουν ιδιαίτερη σημασία για εμάς καθώς συνδέονται, αυτονόητα θα λέγαμε, με την επαρκέστερη κατανόηση του κειμένου. Στην απλούστερη μορφή της, αυτή η πεποίθηση πηγάζει από την ίδια την υλική υπόσταση του χειρογράφου. Η αναγνώριση του γραφικού χαρακτήρα και των ιδιόχειρων διορθώσεων ή και σημειώσεων του συγγραφέα υποβάλλει μια άμεση ανταπόκριση, συναισθηματικής και ψυχολογικής φύσεως, στον θεατή και όχι σπάνια την (προφανώς πλανερή) εντύπωση μιας μυστικής ενόρασης στην απτή και αναντίρρητη «αλήθεια» του κειμένου. Σε πιο σύνθετες εκδοχές, οι οποίες αφορούν την επιστήμη της εκδοτικής και γενικότερα τη φιλολογική παράδοση, τα συγγραφικά χειρόγραφα αξιοποιούνται στο πλαίσιο «της μελέτης της υλικής γένεσης του έργου, όπως αυτή εκδηλώνεται στα διάφορα στάδια της γραφής του».¹

Χρήσιμο θα ήταν, πάντως, αναφορικά με τα συγγραφικά χειρόγραφα και τις χρήσεις τους, να έχουμε κατά νου δύο ζητήματα: αφενός, ότι η μελέτη των χειρογράφων «δεν διερευνά τη διαδικασία της σύνθεσης καθαυτή, αλλά μονάχα τα υλικά ίχνη αυτής της διαδικασίας, ακριβώς όπως ένας αρχαιολόγος μελετά τα υλικά κατάλοιπα ανθρώπινων οικισμών και πολιτισμών».² Η επιτυχία μιας φιλολογικής ανασύνθεσης δεν εξαρτάται μόνο από την ποιότητα και την ποσότητα των καταλοίπων, αλλά σε μεγάλο βαθμό και από την ευρηματικότητα, την ευφυΐα και την ερμηνευτική επάρκεια του μελετητή τους. Αφετέρου, είναι σκόπιμο να γνωρίζουμε ότι, σε αντίθεση με την παραδοσιακή φιλολογική προσέγγιση, που αντιμετωπίζει τις παλαιότερες μορφές κειμένων από μια εξελικτική και εν πολλοίς ντετερμινιστική οπτική, ως ατελείς μορφές υλικού που βρήκε την τέλεια έκφρασή του στην οριστική (και ενίοτε ιεροποιημένη) μορφή του κειμένου, η σύγχρονη έρευνα τείνει να αντιμετωπίζει τα πρώιμα συνθέματα ως εναλλακτικές εκδοχές, που συχνά δεν φανερώνουν ατέλειες, αλλά διαφορετικά ενδεχόμενα και προοπτικές, τα οποία για διάφορους λόγους απέρριψε ή εγκατέλειψε στην πορεία ο/η συγγραφέας. Αυτή η αντίληψη παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον και από εκπαιδευτική άποψη, καθώς μας επιτρέπει να συγκρίνουμε τις διαφορετικές σωζόμενες μορφές ενός κειμένου από αισθητική ή και ιδεολογική σκοπιά και να ανακαλύψουμε, μαζί με τους μαθητές μας, κρυμμένα ενδεχόμενα και πιθανότητες που για διάφορους λόγους τελικά δεν καρποφόρησαν. Μέσω των αρχείων, μπορεί να εισέλθει κανείς στο «εργαστήρι του δημιουργού», το οποίο είναι φτιαγμένο από μελάνι, χαρτί, ανασφάλεια και επιμονή, πάντως όχι από άυλες εμπνεύσεις και ιερές προθέσεις.

Μια ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα εκπαιδευτική εφαρμογή, που ανοίγει ουσιαστικές δυνατότητες για τη διδακτική διαχείριση των χειρογράφων, αποτελεί η «Εισαγωγή στη μελέτη των χειρογράφων» (An Introduction to Manuscript Study), η οποία προσφέρεται στο πλαίσιο του βρετανικού Ψηφιακού Αρχείου Ποίησης του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης (σε άλλες δυνατότητες που προσφέρει το συγκεκριμένο αρχείο θα αναφερθούμε αναλυτικότερα παρακάτω):

http://www.oucs.ox.ac.uk/ww1lit/education/tutorials/manuscript.

Πρόκειται για ένα εικονικό σεμινάριο με ανοιχτή πρόσβαση, που έχει σκοπό να εξοικειώσει την εκπαιδευτική κοινότητα με βασικές εκδοτικές πρακτικές και ζητήματα μελέτης των χειρογράφων, μέσω των σταδίων της καθοδηγούμενης μελέτης των πρωτογενών πηγών, της επιλογής ενός βασικού χειρογράφου (codex optimus), της αντιβολής των παραλλαγών και, εντέλει, της δημιουργίας μιας έκδοσης. Ο χρήστης μπορεί να εργαστεί με χειρόγραφα ενός από τα παρακάτω ποιήματα, τα οποία παρουσιάζουν κλιμακούμενο βαθμό δυσκολίας:

Ivor Gurney, “Strafe”

Wilfred Owen, “Dulce et Decorum Est”

Isaac Rosenberg, “Dead Man's Dump”