Οι αναγνωστικές προτιμήσεις του Καβάφη μέσα από το αρχείο του
Εκτός από τη Βιβλιοθήκη, πληροφορίες για τις αναγνωστικές προτιμήσεις του ποιητή μπορούμε να συνάγουμε και από διάφορα τεκμήρια του αρχείου του. Τα πρώτα ίχνη για τις αναγνωστικές προτιμήσεις του Καβάφη εντοπίζονται στο “Constantinopoliad-an Epic”, το ημερολόγιο που κρατά κατά τη διαμονή του στην Κωνσταντινούπολη, όταν, με αφορμή την εξέγερση του Οράμπι το 1882, η οικογένεια εγκαταλείπει στην Αλεξάνδρεια μετά τις ταραχές και τον βομβαρδισμό της πόλης. Συγκεκριμένα, όπως προκύπτει από τις σελίδες του ημερολογίου, ο Καβάφης φαίνεται να παίρνει μαζί του βιβλία των Thomas Milner, Sir Walter Scott, Hippolyte Taine, Alexis Pierron.1
Για την περίοδο αυτή, διαθέτουμε αρκετές πληροφορίες από την αλληλογραφία του Καβάφη με τον αδελφό του, Τζων, αλλά και με τους φίλους του, Μικέ Ράλλη, Τζων Ροδοκανάκη και Στέφανο Σκυλίτση.
Όπως επισημαίνει η Μ. Καραμπίνη-Ιατρού, ο Καβάφης φαίνεται να διάβαζε συστηματικά το περιοδικό The Gentleman’s Magazine και ο αδελφός του, Τζων, φρόντιζε να ανανεώνει τη συνδρομή του.2 Όπως, άλλωστε, έχει επισημάνει και ο P. Jeffreys, οι επιστολές των δύο αδελφών τονίζουν τη συναισθηματική τους εγγύτητα αλλά και μια πνευματική αλληλεγγύη, που εκδηλώνεται και στις συνεχείς τους αναφορές στα διαβάσματά τους.3
Σε επιστολή του τον Σεπτέμβριο του 1882 (19/09/1882), ο Τζων γράφει στον αδελφό του πως του ταχυδρόμησε το τεύχος του Σεπτεμβρίου (Λήψη 1). Μάλιστα, την ακριβώς προηγούμενη μέρα, του είχε αποστείλει και τεύχος της Egyptian Gazette (Λήψη 2). Στο ίδιο γράμμα, ο Τζων αναφέρει άρθρα που διάβασε στους Times και το Νineteenth Century. Μπορείτε να δείτε το τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S01-SS02-F20-SF001-0004 (379), https://cavafy.onassis.org/el/object/john-5/
Σε μεταγενέστερη επιστολή, τον Νοέμβριο του 1883, ο Τζων γράφει ξανά πως ταχυδρόμησε στον Κωνσταντίνο το τεύχος Νοεμβρίου του The Gentleman’s Magazine, ενώ αναφέρεται σε στίχους του Swinburne. Πρόκειται για το τεκμήριο με κωδικό GR-OF CA CA-SF02-S01-SS02-F20-SF001-0037 (412), https://cavafy.onassis.org/el/object/john-38/. Ο Swinburne επανέρχεται σε διάφορες επιστολές του Τζων προς τον Κωνσταντίνο. Για παράδειγμα, σε επιστολή του, στις 5 Ιανουαρίου του 1885, ο Τζων σχολιάζει στίχους του Swinburne, που προηγουμένως του έχει στείλει ο αδελφός του (Λήψη 1). Μπορείτε να δείτε την επιστολή στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S01-SS02-F20-SF001-0057 (432), https://cavafy.onassis.org/el/object/john-58/.
Οι επιστολές του Τζων προς τον Κ. Π. Καβάφη έχουν μεταγραφεί από την Κατερίνα Γκίκα. Μπορείτε να τις διαβάσετε επιλέγοντας Reading Mode άνω δεξιά.
Μεγάλο ενδιαφέρον, αναφορικά με το προφίλ του αναγνώστη Καβάφη κατά την περίοδο που βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη, παρουσιάζουν και οι επιστολές με τους φίλους του, Μικέ Ράλλη, Στέφανο Σκυλίτση και Τζων Ροδοκανάκη. Στη μεταξύ τους επικοινωνία, οι φίλοι του Καβάφη αναφέρονται συχνά σε συγγραφείς και έντυπα της εποχής. Μέσα από τις επιστολές αυτές μπορούμε να αντλήσουμε αρκετά συμπεράσματα για τις αναγνωστικές τους συνήθειες και τις πνευματικές τους αναζητήσεις. Σε επιστολή προς τον Καβάφη, το 1882 (28/02/1882), ο Μικές Ράλλης κάνει αναφορές στα έργα της Ellen Wood, East Lynne, The Channings και Roland Yorke (Λήψη 1). Μπορείτε να δείτε το τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S01-SS01-F18-SF002-0010 (1666) στον υπερσύνδεσμο: https://cavafy.onassis.org/el/object/54f4-stk6-t8ze/. Σε μεταγενέστερη επιστολή του προς τον Καβάφη, το 1884, ο Ράλλης εκφράζει την άποψή του για τα περιοδικό Contemporary Review, καθώς και για το έντυπο Electoral Future. H επιστολή του τεκμηρίου GR-OF CA CA-SF02-S01-SS01-F18-SF002-0036 (1683) φέρει ημερομηνία 04/05/1884 και μπορείτε να τη δείτε εδώ: https://cavafy.onassis.org/el/object/nd88-sf3n-exmc/.
Παράλληλα, πληροφορίες για τον αναγνώστη Καβάφη αντλούμε και από σημειώματα-καταλόγους του ποιητή. Το τεκμήριο GR-OF CA CA-SF01-S03-F09-0025 (373), https://cavafy.onassis.org/el/object/h365-ennm-z35t/, αποτελεί κατάλογο εντύπων, όπου διακρίνονται κυρίως αναφορές σε ελληνικά, αγγλικά και γαλλικά έντυπα (Αττικόν Μουσείον, Φιλολογική Κοσμόπολις, The Sketch, The Cornhill Magazine, Illustrated London Herald). Παρότι το τεκμήριο δεν φέρει χρονολογία, μπορεί να τοποθετηθεί με σχετική ασφάλεια στα έτη 1888-1901.
Τέλος, οι κατάλογοι διανομής των συλλογών του Κ. Π. Καβάφη σχετίζονται επίσης με τα αποκτήματα της βιβλιοθήκης του. Στους χειρόγραφους καταλόγους που συνέτασσε ο ποιητής, σημειώνονται τα ονόματα των ανθρώπων που λάμβαναν τις διαφορετικές συλλογές του. Ανάμεσά τους διακρίνεται, για παράδειγμα, το όνομα του Νίκου Σαράβα. Μελετώντας τον αντίστοιχο κατάλογο διανομής, στη Λήψη 3 του τεκμηρίου GR-OF CA CA-SF01-S01-F03-SF002-0009 (58), https://cavafy.onassis.org/el/object/1916/, παρατηρούμε ότι ο Καβάφης αποστέλλει στον Ν. Σαράβα αντίτυπο της «Συλλογής 1916», μέσω προσώπου με το επίθετο «Ολυμπίου». Στη βιβλιοθήκη του ποιητή εντοπίζονται δύο βιβλία του Σαράβα με τους ακόλουθους τίτλους: Κόχυλαρ κι’ άλλα διηγήματα και Κι’εζήτησε την αγάπη της (Βιβλιοθήκη Κ. Π. Καβάφη, Βιβλία στα Νέα Ελληνικά, 266, 267).
Το βιβλίο του Σαράβα, Κόχυλαρ κι’ άλλα διηγήματα, έχει ερωτικό περιεχόμενο και αναπαραστάσεις ομοφυλοφιλικού έρωτα, όπως συμβαίνει και με το βιβλίο της Ν. Ρωζέττη, Η ερωμένη της, που εντοπίζεται επίσης στη βιβλιοθήκη του ποιητή (Βιβλιοθήκη Κ. Π. Καβάφη, Βιβλία στα Νέα Ελληνικά, 265).4 Το βιβλίο της Ρωζέττη συνοδεύεται από χειρόγραφη αφιέρωση: «Μ’ εξαιρετικήν εχτίμησι| στο μεγάλο μας Αλεξαντρινό| ποιητή κ. Κ. Καβάφη| Ντόρα Ρωζέττη».5
«Αυτό που επίσης δεν έχει διερευνηθεί ακόμα με ακρίβεια είναι ποιοι Επτανήσιοι του έχουν γράψει και ζητήσει να τους στείλει τα ποιήματά του. Πρόχειρα αναγνωρίζω σαν παραλήπτρια της Συλλογής 1907-1915, που η διανομή της άρχισε στις 19 Απριλίου του 1926, τη Μαριέττα Μινώτου που παίρνει ένα αντίτυπο το 1928. Πιθανότατα ως αντίδωρο για την αποστολή της έκδοσης Πανηγυρικό λεύκωμα Ζακύνθου για την εκατονταετηρίδα του Ούγου Φώσκολου, με την αφιέρωση “Στον ποιητή Καβάφη/Μ’ άπειρο θαυμασμό/ Μαρ. Μινώτου/Ζάκυνθος 15-1-28” (3.8.). Αυτό το βιβλίο ο Καβάφης το άφησε άκοπο. Σε ανταπόδοση της αποστολής της Συλλογής, η Μαριέττα Μινώτου του στέλνει τη συλλογή διηγημάτων της Ζακυνθινά αγριολούλουδα (3.193) με θερμή αφιέρωση: “Στον ποιητή Καβάφη-/Με τον άπειρο θαυμασμό μου και όλη μου την εχτίμηση./6-8-29 Μαρ. Μινώτου”.»6
1 D. Haas, «Κωνσταντίνου Καβάφη Constantinopoliad an Epic», στο: Ζητήματα ιστορίας των νεοελληνικών γραμμάτων: Αφιέρωμα στον K. Θ. Δημαρά, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 289.
2 Karampini-Iatrou, “Relics of a library”, ό.π., 278.
3 P. Jeffreys, “Cavafy’s Levant: Commerce, Culture, and Mimicry in the Early Life of the Poet”, στο: “The Cavafy Dossier”, Boundary 2, an international journal of literature and culture 48 (2) (2021), 27.
4 Μ. Καραμπίνη-Ιατρού, «Ο Καβάφης και η Ρωζέττη», Νέα Εστία 1812 (Ιούνιος 2008), 1216-1220. Βλ. επίσης, Λ. Βαρελάς, «Ευρήματα και νέες προτάσεις για το “ρομάντζο” Η ερωμένη της τής Ντόρας Ρωζέττη», Νέα Εστία 1808 (Φεβρουάριος 2008), 261-300.
5 Καραμπίνη-Ιατρού, Η βιβλιοθήκη Κ. Π. Καβάφη, ό.π., σ. 41.
6 M. Καραμπίνη-Ιατρού, «Ο Καβάφης στην Κέρκυρα», Πόρφυρας 141 (Οκτώβρης-Δεκέμβριος 2011), 293.