Παιδικά και εφηβικά χρόνια στην Αλεξάνδρεια και την Αγγλία
Ο Κ. Π. Καβάφης γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια στις 17 Απριλίου 1863. Μετά την υιοθέτηση του νέου ημερολογίου στην Αίγυπτο, αναγνωρίστηκε ως γενέθλια ημέρα του ποιητή η 29η Απριλίου και αργότερα συνέπεσε με την ημερομηνία του θανάτου του, το 1933. Ο Κωνσταντίνος
ήταν το ένατο και τελευταίο παιδί του Πέτρου Ιωάννη (1814-1870) και της Χαρίκλειας Καβάφη (1834-1899)· και οι δύο γονείς του κατάγονταν από οικογένειες της Κωνσταντινούπολης. Ο ποιητής πέρασε τα πρώτα χρόνια της ζωής του στην Αλεξάνδρεια, ως ο μικρότερος
της οικογένειας, ανάμεσα στους έξι μεγαλύτερους αδελφούς του (δύο ακόμα παιδιά του Πέτρου Ιωάννη και της Χαρίκλειας είχαν πεθάνει σε νηπιακή ηλικία, πριν από τη γέννησή του). Ο Πέτρος Ιωάννης Καβάφης, πατέρας του ποιητή, ασχολήθηκε με το εμπόριο και
από κοινού με τον αδελφό του, Γεώργιο
Καβάφη, διεύθυνε την εταιρεία Καβάφης και Σία (Cavafy and Co), με γραφεία στην Αγγλία και την Αίγυπτο.
Σχετικά με τη θέση του Πέτρου Ιωάννη στην εμπορική και κοινωνική ζωή της Αλεξάνδρειας, αλλά και τον τρόπο ζωής της οικογένειας στα χρόνια εκείνα, ο ίδιος ο ποιητής σημείωνε:
«Το 1860 [ο Πέτρος Ιωάννης] μετακόμισε στην Maison Zogheb, επί της οδού Σερίφ Πασά. Δεν άργησε να γίνει ένας εκ των επιφανών εμπόρων της Αλεξάνδρειας, αν όχι ο επιφανέστερος. Εζούσε με μεγάλες πολυτέλειες, ξοδεύοντας κατ’ έτος ποσά που εφαίνοντο
στους άλλους μια μικρή περιουσία. […] Ήταν φίλος του αντιβασιλέως της Αιγύπτου, Ισμαήλ Πασά, ο οποίος του απένειμε το παράσημο Μετζιδιέ.»1
Το παράθεμα σε μετάφραση προέρχεται από χειρόγραφο αγγλικού κειμένου, του 1903, το οποίο εντοπίζουμε στο αρχείο Καβάφη και θα εξετάσουμε αναλυτικότερα παρακάτω. Πρόκειται για το τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S02-F25-SF002-0003 (1091), https://cavafy.onassis.org/el/object/u-306/.
Ο πρόωρος θάνατος του πατέρα του ποιητή, το 1870, όταν ο Καβάφης ήταν επτά ετών, θα άλλαζε ριζικά τον τρόπο ζωής της οικογένειας. Την ίδια περίοδο, ξεκινά και η σταδιακή διάλυση της οικογενειακής επιχείρησης. Δύο χρόνια αργότερα, το 1872, η Χαρίκλεια Καβάφη θα αφήσει το σπίτι της οδού Σερίφ στην Αλεξάνδρεια και θα μετακομίσει με τους γιους της στο Λίβερπουλ της Αγγλίας, αναζητώντας στήριξη από τον αδελφό και συνέταιρο του συζύγου της, Γεώργιο Καβάφη. Η οικογένεια θα παραμείνει στην Αγγλία για τα επόμενα χρόνια, στο Λίβερπουλ και το Λονδίνο, προτού επιστρέψει στην Αλεξάνδρεια το 1877. Στο διάστημα αυτό, η οικονομική κατάσταση της οικογένειας επιδεινώνεται δραματικά, με τον εμπορικό οίκο Καβάφη να διαλύεται οριστικά το 1876.2 Η καθημερινή ζωή της οικογένειας θα είναι στο εξής πολύ πιο λιτή από ό,τι στα πρώτα παιδικά χρόνια του Κωνσταντίνου.
Πριν από τον θάνατο του πατέρα του ποιητή (1870), η οικογένεια Καβάφη διέθετε κύρος στον εμπορικό κόσμο και την κοινωνική ζωή της Αλεξάνδρειας. Ιδιαίτερα σημαντική, όμως, ήταν και η κοινωνική θέση των συγγενών του Κ. Π. Καβάφη στην Αγγλία, όπως μαρτυρείται, μεταξύ άλλων, από τις σχέσεις της οικογένειας του θείου του ποιητή, Γεωργίου Καβάφη, με επιφανείς Άγγλους καλλιτέχνες της εποχής. Για να καταλάβουμε καλύτερα την κοινωνική θέση των συγγενών του ποιητή στην Αγγλία, μπορούμε να διαβάσουμε ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Peter Jeffreys, Reframing Decadence:
«[Ο παππούς του ποιητή, Ιωάννης Καβάφης] είχε μεταναστεύσει από την Κωνσταντινούπολη στο Μάντσεστερ, με έναν Φαναριώτη φίλο του, τον Κωνσταντίνο (Ιωνίδη) Ιπλικτσή. Οι δυο τους συνεταιρίστηκαν και σύντομα άνοιξαν γραφεία στην Αλεξάνδρεια, την Κωνσταντινούπολη, το Λίβερπουλ και το Μάντσεστερ. Οι γιοι αυτών των δύο Λεβαντίνων επιχειρηματιών (ανάμεσά τους, ο πατέρας του Καβάφη, Πέτρος, ο θείος του, Γεώργιος, και ο Αλέξανδρος Κωνσταντίνος Ιωνίδης) έγιναν σύντομα επιτυχημένοι έμποροι. […] Αυτές οι οικογένειες της διασποράς αφομοιώθηκαν γρήγορα στην αγγλική μεγαλοαστική τάξη και επιχειρούσαν να επιδείξουν τον πλούτο τους αγοράζοντας ακριβά έργα τέχνης και χτίζοντας πολυτελείς κατοικίες για να τα εκθέσουν. Η αλληλεπίδραση ανάμεσα σε αυτούς τους φιλόδοξους Έλληνες πάτρωνες και τους ευνοούμενούς τους καλλιτέχνες ήταν κοινωνικά περίπλοκη, καθώς πολλοί ζωγράφοι σύχναζαν στις οικίες Καβάφη και Ιωνίδη.»3
Τα πρώτα χρόνια της ζωής του ποιητή αποτυπώνονται στο αρχείο Καβάφη μέσα από τεκμήρια που αγγίζουν διαφορετικές όψεις των δραστηριοτήτων της οικογένειας και προσφέρουν σημαντικές πληροφορίες στον μελετητή ή και τον βιογράφο του ποιητή.
Στα τεκμήρια αυτά συμπεριλαμβάνονται νομικά έγγραφα, όπως ένα πιστοποιητικό βάφτισης του Καβάφη, το οποίο εκδόθηκε από το Πατριαρχείο Αλεξάνδρειας στις 24/08/1922 και μαρτυρά την ημερομηνία γέννησής του. Πρόκειται για το τεκμήριο GR-OF CA CA-SF03-F29-0001 (1882), https://cavafy.onassis.org/el/object/g24w-qm2m-k4wq/, από το οποίο επίσης μαθαίνουμε ότι ο Καβάφης βαφτίστηκε στις 28 Μαΐου 1864, με νονά την εξαδέλφη του, Αμαλία Πιταρίδου.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το διαβατήριο της Χαρίκλειας Καβάφη, με ημερομηνία έκδοσης από το Foreign Office την 24η Ιουλίου 1877, λίγους μήνες πριν από την επιστροφή της οικογένειας από την Αγγλία στην Αλεξάνδρεια. Είναι το τεκμήριο με κωδικό GR-OF CA CA-SF02-S02-F25-SF001-0002 (1094), https://cavafy.onassis.org/el/object/3wgk-76ec-rw49/.
Όπως βλέπουμε στο χειρόγραφο κείμενο (Λήψη 1), το διαβατήριο εκδόθηκε το 1877, με σκοπό να επιτραπεί ελεύθερη διέλευση στην «Κυρία Χαρίκλεια Καβάφη, χήρα του Πέτρου Ιωάννη Καβάφη, πολιτογραφημένου Βρετανού υπηκόου […] η οποία ταξιδεύει στην Ευρώπη
και την Αφρική με τη συνοδεία των τριών γιων της, Παύλου, Τζων και Κωνσταντίνου, ηλικίας 16, 13 και 12 ετών αντίστοιχα». Εντούτοις, υπολογίζοντας την ηλικία του νεαρού Κωνσταντίνου το 1877, με βάση τη χρονολογία γέννησής του το 1863, συμπεραίνουμε
ότι οι πληροφορίες που περιλαμβάνονται στο διαβατήριο είναι λανθασμένες. Οι ηλικίες των τριών αγοριών θα πρέπει να ήταν 17, 16 και 14 ετών, αντίστοιχα.4
Στο αρχείο σώζονται επίσης ορισμένες παιδικές φωτογραφίες του ποιητή και των αδελφών του. Η παλαιότερη από αυτές φέρει κωδικό τεκμηρίου GR-OF CA CA-SF02-S03-F26-SF001-0001 (1934),
https://cavafy.onassis.org/el/object/hpq3-ax8t-qye6/. Εδώ, ο ποιητής απεικονίζεται σε ηλικία δύο ετών, ανάμεσα στους αδελφούς του, Τζων και Παύλο. Η χρονολογία
1865 σημειώνεται με μολύβι πάνω στη φωτογραφία, ενώ στο πίσω μέρος της εικόνας (Λήψη 2) μπορούμε να δούμε τον λογότυπο του φωτογραφείου,
Giuseppe
Marzocchini & Figlio, στο Λιβόρνο της Ιταλίας.
Η επόμενη φωτογραφία, από τα χρόνια που η οικογένεια Καβάφη ζούσε στην Αγγλία, εντοπίζεται στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S03-F26-SF001-0002 (1935), https://cavafy.onassis.org/el/object/6t4x-apnr-sfdg/, και φέρει τη χρονολογία 1873. Ο δεκάχρονος πλέον Κωνσταντίνος (πρώτος από δεξιά) φωτογραφίζεται και πάλι δίπλα στον Τζων και τον Παύλο. Στο πίσω μέρος της φωτογραφίας, διαβάζουμε τον λογότυπο του φωτογραφείου, Vandyke & Brown, στο Λίβερπουλ.
Φωτογραφίες, νομικά έγγραφα, αλλά και χειρόγραφες σημειώσεις του ποιητή, τεκμήρια εντελώς διαφορετικά ως προς την υλική τους υπόσταση και τις συνθήκες παραγωγής τους, αποτελούν ένα πρώτο σώμα αρχειακού υλικού, μέσα από το οποίο μπορεί κανείς να ανασυστήσει ψηφίδες από τη βιογραφία του Κ. Π. Καβάφη, παρακολουθώντας τα παιδικά και εφηβικά του χρόνια, την ενηλικίωσή του, αλλά και την ανάδυση του ποιητή.
1 Λ. Σαββίδη (επιμ.), Λεύκωμα Καβάφη 1863 – 1910, Ερμής, Αθήνα 1983, σ. 19. Το απόσπασμα έχει μεταφραστεί από την Τζένη Μαστοράκη.
2 Βλ. Δ. Δασκαλόπουλος – Μ. Στασινοπούλου, Ο βίος και το έργο του Κ.Π. Καβάφη, Μεταίχμιο, Αθήνα 22013, σ. 20-21.
3 P. Jeffreys, Reframing Decadence: C. P. Cavafy’s Imaginary Portraits, Cornell University Press, Ithaca and London 2015, p. 3-4.
4 Λ. Σαββίδη, ό.π., σ. 39.