Τα χρόνια στην Κωνσταντινούπολη
Όπως είδαμε παραπάνω, στα τέλη του 1877 η Χαρίκλεια Καβάφη επιστρέφει στην Αλεξάνδρεια, μαζί με τους μικρότερους γιους της, Τζων (1861-1923), Παύλο (1860-1920) και Κωνσταντίνο. Μαζί τους ταξιδεύει και ο Πέτρος (1851-1891), ο δεύτερος κατά σειρά ηλικίας γιος της Χαρίκλειας, ενώ ο Αριστείδης (1853-1902) και ο Αλέξανδρος (1856-1905), τρίτο και τέταρτο παιδί της οικογένειας, αντίστοιχα, βρίσκονται ήδη στην Αλεξάνδρεια. Ο μεγαλύτερος γιος της οικογένειας, Γεώργιος (1850-1900), είναι ο μοναδικός από τους αδελφούς Καβάφη που παραμένει στο Λονδίνο, όπου εργάζεται ως υπάλληλος σε εμπορικά γραφεία Ελλήνων.1
Η Χαρίκλεια και οι γιοι της περνούν τα επόμενα χρόνια στην Αλεξάνδρεια. Για το διάστημα αυτό, όπως και για τις σπουδές του Καβάφη, δεν γνωρίζουμε πολλά πράγματα. Είναι, ωστόσο, γνωστό ότι το 1881 ο ποιητής φοίτησε στην Εμπορική Πρακτική Σχολή «Ερμής», όπου και ήταν συμμαθητής με τους Μικέ Ράλλη και Στέφανο Σκυλίτση.2
Το 1882 ξεσπά στην Αλεξάνδρεια η εξέγερση του Οράμπι πασά και, στη συνέχεια, η πόλη βομβαρδίζεται από τον βρετανικό στόλο. Η Αλεξάνδρεια θα υποστεί σημαντικές ζημιές από τις ταραχές, τον βομβαρδισμό και την πυρκαγιά που ακολουθεί. Η οικογένεια Καβάφη αφήνει την Αλεξάνδρεια αναζητώντας ασφαλέστερη στέγη. Ο Καβάφης εγκαθίσταται με την οικογένειά του στην Κωνσταντινούπολη, όπου φιλοξενούνται στο σπίτι του παππού του –πατέρα της Χαρίκλειας Καβάφη–, Γεωργάκη Φωτιάδη.
O δεκαεννιάχρονος, τότε, Καβάφης καταγράφει το ταξίδι προς την Κωνσταντινούπολη σε ημερολόγιο, στο οποίο δίνει τον τίτλο “Constantinopoliad-an Epic”. Το χειρόγραφο εντοπίζεται στο αρχείο Καβάφη, με κωδικό GR-OF CA CA-SF02-S02-F24-0003 (262), https://cavafy.onassis.org/el/object/constantinopoliad-an-epic/. Πρόκειται για αυτοσχέδιο σημειωματάριο ραμμένο στη ράχη, το οποίο περιέχει χειρόγραφο ημερολόγιο στα αγγλικά, καθώς και δεύτερο μέρος με χειρόγραφες σημειώσεις του ποιητή. Το ημερολογιακό μέρος καλύπτει το διάστημα από 23/06/1882 έως και 08/07/1882, ενώ στο εξώφυλλο του τετραδίου σημειώνεται ο τίτλος, από το χέρι του ποιητή.
Σύμφωνα με την Κατερίνα Γκίκα, το κείμενο δεν επιβεβαιώνει τον επικό τόνο του τίτλου του και παραμένει απλώς ένα ημερολόγιο της μεταβατικής περιόδου από την Αλεξάνδρεια στην Κωνσταντινούπολη.3 Αναφορικά με το ίδιο έργο, η Diana Haas επισημαίνει ότι «σαν σύνολο, το κείμενο –το οποίο ενδέχεται να είναι και το πιο πρώιμο διασωθέν γραπτό του– αποτελεί μία πολύτιμη πηγή πληροφοριών για μια αποφασιστική φάση στη ζωή και στη δημιουργία του Καβάφη».4 Σύμφωνα με τη μελετήτρια, στο χειρόγραφο εντοπίζονται μια σειρά από πληροφορίες, που αφορούν την οικογενειακή ιστορία του Καβάφη, το ενδιαφέρον του ποιητή για την πολιτική επικαιρότητα της εποχής, αλλά και τις αναγνωστικές του αναζητήσεις, κατά την περίοδο αυτή. Μέσα από το “Constantinopoliad-an Epic”, η Haas διαπιστώνει ότι ο Καβάφης έχει βαθιά συνείδηση της οικογενειακής παράδοσης και του οικογενειακού ξεπεσμού και ενδιαφέρεται για την πολιτική κατάσταση, χωρίς ωστόσο να στηρίζει τον αγώνα των Αιγυπτίων απέναντι στον αγγλικό ιμπεριαλισμό. Τέλος, το κείμενο καταδεικνύει το ενδιαφέρον του νεαρού Καβάφη για συγκεκριμένους συγγραφείς και θεματικές, όπως για τη σχέση όχλου και εξουσίας ή για τη ματαιότητα της εξουσίας, όπως αυτά τα θέματα εκδηλώνονται σε έργα του Shakespeare.5
Παρακάτω, θα δούμε ορισμένα αποσπάσματα από το ημερολογιακό μέρος του κειμένου, το οποίο εκτείνεται στις δέκα πρώτες σελίδες του τεκμηρίου (Λήψεις 3 έως 12).6 Στην πρώτη εγγραφή του ημερολογίου (23 Ιουνίου 1882), λίγες ημέρες πριν από την αναχώρηση της οικογένειας, διαβάζουμε (Λήψη 3):
|
Before starting
Hour 3.30 p.m. – John and Polly are out. Alexander is at my writing-table scribbling. Aristides sitting on a trunk reading; Mamma in her room packing. We are leaving on Tuesday for Constantinople, & great confusion is reigning everywhere. (ΛΕ, 45) |
Πριν από την αναχώρηση
Η ώρα 3.30 μ.μ. Ο Τζων και ο Πόλης [Παύλος Καβάφης] λείπουν. Ο Αλέξανδρος κάθεται στο τραπεζάκι μου και γράφει‧ ο Αριστείδης κάθεται σε ένα μπαούλο και διαβάζει· η μαμά είναι στο δωμάτιό της και φτιάχνει τις βαλίτσες. Φεύγουμε την Τρίτη για την Κωνσταντινούπολη και επικρατεί γενικό χάος. (ΛΕ, 44) |
Λίγο παρακάτω περιγράφονται οι συνθήκες του προγραμματισμένου ταξιδιού (Λήψη 3):
|
We have secured places in the Austrian S/S “Castore”. But tho’ we have secured our places & packed up our things, it is by no means certain that we are going. Only an hour ago Mamma & Alex solemnly decided on staying & were scarcely persuaded to the contrary […] (ΛΕ, 45) |
Έχουμε κρατήσει θέσεις στο αυστριακό πλοίο S/S “Castore”. Αλλά, αν και έχουμε κλείσει τις θέσεις μας, κι έχουμε ετοιμάσει τα πράγματά μας, δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι θα φύγουμε. Πριν από μία ώρα η μαμά και ο Αλέξανδρος αποφάσισαν, πλήρεις σοβαρότητος, να μείνουν εδώ και μόλις που μεταπείστηκαν […] (ΛΕ, 44) |
Όπως μαθαίνουμε στη συνέχεια (Λήψη 4), ο λόγος που η Χαρίκλεια Καβάφη και ο αδελφός του ποιητή, Αλέξανδρος, δείχνουν απρόθυμοι να αφήσουν την Αλεξάνδρεια, παρά το τεταμένο κλίμα των ημερών, είναι ένας και μοναδικός: «η αδεκαρία» (στο πρωτότυπο “impecuniosity”).
Το S/S “Castore” έφτασε στην Κωνσταντινούπολη τη Δευτέρα 1 Ιουλίου, όπως διαβάζουμε στην καταχώρηση του Καβάφη στις 8 Ιουλίου (Λήψη 12).
Το τεκμήριο GR-OF CA CA-SF01-S01-F01-SF001-0001 (935), https://cavafy.onassis.org/el/object/leaving-therapia/, χρονολογείται λίγες ημέρες αργότερα, στις 16 Ιουλίου 1882. Πρόκειται για χειρόγραφο του ποιήματος “Leaving Therapia”, γραμμένο στα αγγλικά στη μία όψη μικρού χαρτιού. Με βάση τις διαστάσεις και την εμφάνιση του χειρόγραφου, αλλά και την ημερομηνία που αναγράφεται στο κάτω μέρος του χαρτιού, η Diana Haas συμπεραίνει ότι το ποίημα αποτελούσε μέρος του “Constantinopoliad- an Epic”, αλλά αποκόπηκε κάποια στιγμή από το αυτοσχέδιο σημειωματάριο.7 Το ποίημα γράφεται με αφορμή τη διαμονή της οικογένειας σε ξενοδοχείο στα Θεραπειά του Βοσπόρου, μετά την άφιξή τους στην Κωνσταντινούπολη:
Leaving
Therapia
Good-bye
to Therapia & joys of the hotel -
Good
dinners that make you exultingly swell,
Good
beds that refresh you from the toil of the day
Fine
sights near which you’d wish ever to stay -
To
all these good things the time is well nigh
I
must bid a Good-Bye!
However
Calikioy's opposite shore
I
must hail tho’ by far more simple & poor:
But
they say what is simple is good at the heart
And
where goodness is we may well spare art:
So
at humble Calikioy let us not rail
But
bid it All Hail!
Σχετικά με το “Constantinopoliad-an Epic”, αλλά και τα πρώτα καβαφικά ποιήματα, τα οποία γράφονται όσο ο ποιητής βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη, μπορούμε να διαβάσουμε το παρακάτω παράθεμα, από το άρθρο της Diana Haas, «Κωνσταντίνου Καβάφη Constantinopoliad an Epic»:8
«Είπα ότι πρόκειται για ένα από τα πιο πρώιμα –αν όχι το πιο πρώιμο– διασωθέν γραπτό του Καβάφη. Όπως και να έχει το πράγμα, γεγονός είναι ότι εγκαινιάζει την πρώτη περίοδο της καβαφικής δημιουργίας, την “κωνσταντινουπολίτικη”, καθώς συμπίπτει με τη διαμονή του Καβάφη στην Πόλη από τον Ιούλιο του 1882 έως τον Οκτώβριο του 1885. Από τα χρόνια αυτά (που ο ίδιος σε ένα αυτόγραφο σημείωμα του 1906 ορίζει σαν πρώτη περίοδο της ποιητικής του σταδιοδρομίας), έχουν σωθεί έξι ποιήματα, από τα οποία πέντε έχουν άμεση σχέση με την εμπειρία της Πόλης: το “Ο Βεϊζαδές προς την Ερωμένην του”, το “Οίαπερ Φύλλων Γενεή” που αρχικά είχε ως επιγραφή τούρκικη παροιμία, το “Dünya Güzeli”, το “Το Νιχώρι” και το ξενόγλωσσο “Leaving Therapia”.»
Αναφορικά με το “Leaving Therapia”, συμπληρώνει λίγο παρακάτω η Haas:9
«[…] Το θέμα του ξεπεσμού, που το συναντάμε για πρώτη φορά στην ποίηση του Καβάφη σε τούτο το νεανικό στιχούργημα, θα είναι, βεβαίως, ένα μόνιμο στοιχείο στο μεταγενέστερο έργο του, από το πρώιμο και ανέκδοτο “Όποιος Απέτυχε”, του 1894:
Όποιος απέτυχε, όποιος ξεπέσει
τι δύσκολο να μάθη της πενίας
τη νέα γλώσσα και τους νέους τρόπους
έως το ώριμο “Δημητρίου Σωτήρος (162-150 π.Χ.)”, του 1919:
σαν ένοιωθε που όμως πάντα υπήρχε μια κρυφή
ολιγωρία για τες δυναστείες τες ελληνίζουσες·
που ξέπεσαν
όπου ο Τσίρκας επισήμανε μια αναλογία ανάμεσα στις “ξεπεσμένες δυναστείες τες ελληνίζουσες” και στους “μεγάλους ελληνικούς οίκους που […] χάσανε την εμπορική ηγεμονία της Αιγύπτου”.»10
Το 1885, ο Καβάφης επιστρέφει στην Αίγυπτο. Την ίδια χρονιά, θα απαρνηθεί τη βρετανική υπηκοότητα και θα διατηρήσει στο εξής μόνο την ελληνική.11 Στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S02-F25-SF006-0002 (979), https://cavafy.onassis.org/el/object/aamq-7p2r-bd32/, βρίσκουμε προσωρινή κάρτα εισόδου του Καβάφη στο Χρηματιστήριο της Αλεξάνδρειας, της 18ης Φεβρουαρίου 1886. Το όνομα, η ιδιότητα, η ημερομηνία και ο αριθμός κάρτας εμφανίζονται χειρόγραφα. Από τις πληροφορίες της κάρτας, συμπεραίνουμε ότι ο Καβάφης δηλώνει εργαζόμενος της εφημερίδας Τηλέγραφος της Αλεξάνδρειας.
Το 1886 σημειώνεται και η πρώτη δημοσίευση καβαφικού κειμένου. Πρόκειται για το πεζό κείμενο «Το κοράλλιον υπό μυθολογικήν έποψιν», το οποίο δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Κωνσταντινούπολις (3 Ιανουαρίου 1886) με υπογραφή Κωνστ. Φ. Καβάφης. Σημειώσεις για το συγκεκριμένο πεζό σώζονται στο αρχείο, στο αχρονολόγητο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF01-S03-F11-0100 (1646), https://cavafy.onassis.org/el/object/z4x4-9c6a-s262/. Το πρώτο καβαφικό ποίημα που θα δημοσιευθεί λίγο αργότερα, στο περιοδικό Έσπερος της Λειψίας, είναι το «Βακχικόν».
1 R. Liddell, Καβάφης: Κριτική βιογραφία, μτφρ. Καίτη Λογοθέτη-Άντερσον, Ίκαρος, Αθήνα 1980, σ. 30.
2 Δασκαλόπουλος – Στασινοπούλου, ό.π., σ. 22.
3 Βλ. Κ. Γκίκα « “Τοις Ρωμαίων έμμενε”: εμβλήματα του Κωνσταντίνου Καβάφη», Νέα Εστία, τχ. 1818, (2009), 18.
4 D. Haas, «Κωνσταντίνου Καβάφη Constantinopoliad an Epic», Ζητήματα ιστορίας των νεοελληνικών γραμμάτων: Αφιέρωμα στον K. Θ. Δημαρά, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 281 [281-304].
5 Ό.π.., σ. 284, 288, 289. Παράλληλα, ο Καβάφης φαίνεται να παίρνει μαζί του βιβλία των Thomas Milner, Sir Walter Scott, Hippolyte Taine, Alexis Pierron. Ό.π., σ. 289.
6 Για τη μεταγραφή του πρωτότυπου αγγλικού κειμένου, στην οποία στηρίζονται τα παραθέματα που ακολουθούν, και για τη μετάφραση των παραθεμάτων από τα αγγλικά, βλ. Λ. Σαββίδη, ό.π., σ. 44, 46-48. Από εδώ και στο εξής, οι παραπομπές στο Λεύκωμα θα αποδίδονται εντός κειμένου, με τη συντομογραφία ΛΕ, μαζί με τον αριθμό της εκάστοτε σελίδας.
7 Haas, ό.π., σ. 283.
8 Ό.π., σ. 282-283.
9 Ό.π., σ. 286-287.
10 Το παράθεμα του Τσίρκα στο: Σ. Τσίρκας, Ο πολιτικός Καβάφης, Κέδρος, Αθήνα 21971, σ. 43.
11 Βλ. Χρονολόγιο Κ. Π. Καβάφη, https://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/tools/concordance/timeline.html?cnd_id=9, και Δασκαλόπουλος – Στασινοπούλου, ό.π., σ. 26.
12 Δασκαλόπουλος – Στασινοπούλου, ό.π., σ. 26.