Αλληλογραφία Κ. Π. Καβάφη και Τζων Καβάφη
Όσο ο Καβάφης βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη, αλληλογραφεί επίσης τακτικά με τον αδελφό του, Τζων Καβάφη. Ο τελευταίος, αν και αρχικά συνόδευσε τη μητέρα του και τους αδελφούς του στην Κωνσταντινούπολη, επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια έναν μήνα μετά, λόγω επαγγελματικών υποχρεώσεων. Στο διάστημα 1882-1885, τα δύο αδέλφια ανταλλάσσουν πολλές επιστολές. Από αυτές σώζονται μόνο οι επιστολές του Τζων. Σύμφωνα με προφορική μαρτυρία της Χαρίκλειας Καβάφη-Valieri, που μεταφέρει ο Γ. Π. Σαββίδης, οι επιστολές του Κωνσταντίνου προς τον Τζων καταστράφηκαν από την ίδια μετά τον θάνατο του Τζων, σύμφωνα με επιθυμία του τελευταίου.1
Μπορείτε να δείτε το σύνολο των επιστολών του Τζων Καβάφη προς τον Κωνσταντίνο εδώ: https://cavafy.onassis.org/el/?s=%22GR-OF%20CA%20CA-SF02-S01-SS02-F20-SF001%22. Οι περισσότερες από αυτές τις επιστολές έχουν μεταγραφεί από την Κατερίνα Γκίκα και η μεταγραφή τους φιλοξενείται στην ψηφιακή συλλογή του Αρχείου Καβάφη. Μπορείτε να διαβάσετε τις μεταγραφές επιλέγοντας Reading Mode στο πάνω δεξιά μέρος της σελίδας προβολής των επιστολών.
Οι επιστολές του Τζων συνδέονται με εκείνες των φίλων του ποιητή, Ράλλη, Σκυλίτση και Ροδοκανάκη. Εκτός του ότι συμπίπτουν χρονολογικά, αναφέρονται σε κοινά θέματα από την πολιτική επικαιρότητα ή και σε κοινωνικά νέα, ενώ ταυτόχρονα αποκαλύπτουν τα πνευματικά ενδιαφέροντα των συνομιλητών.
Στις επιστολές του, ο Τζων ενημερώνει διαρκώς τον αδελφό του για τα πολιτικά γεγονότα της Αλεξάνδρειας. Σε επιστολή της 12ης Αυγούστου 1882, για παράδειγμα, στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S01-SS02-F20-SF001-0002 (377), https://cavafy.onassis.org/el/object/john-3/, πραγματοποιούνται αναφορές στον βομβαρδισμό της Αλεξάνδρειας, στον Οράμπι πασά και στη στάση των Άγγλων. Ο Τζων φαίνεται πως παρακολουθεί σχολαστικά την πολιτική και πολιτιστική επικαιρότητα, καθώς επικαλείται συγκεκριμένα δημοσιεύματα και περιοδικά, κάποια από τα οποία αποστέλλει και στον αδελφό του (The Egyptian Gazette, The Times). Ανάλογες αναφορές συναντάμε στην επιστολή του με ημερομηνία 19/09/1882, στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S01-SS02-F20-SF001-0004 (379), https://cavafy.onassis.org/el/object/john-5/.
Εκτός, όμως, από τις αναφορές στο πολιτικό κλίμα της περιόδου, η επιστολογραφία Tζων και Κωνσταντίνου Καβάφη σκιαγραφεί το κλίμα των διανοητικών αναζητήσεων των δύο αδελφών, ενώ περιέχει αναφορές και σε διάφορες καλλιτεχνικές τους προσπάθειες. Στην παραπάνω επιστολή (Λήψη 5), ο Τζων αναφέρεται στο ποίημά του, “Rivers of Babylon”, και δηλώνει πως περιμένει εναγωνίως τη γνώμη του αδελφού του. Σε άλλη επιστολή (03/10/1882), ο Τζων αναφέρεται στο ποίημά του, “Sunset Voices”, ενώ παραθέτει απόσπασμα από το Past and Present του Thomas Carlyle. Μπορείτε να δείτε την επιστολή στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S01-SS02-F20-SF001-0006 (381), https://cavafy.onassis.org/el/object/john-7/.
Ο Τζων μεταφράζει επίσης ποιήματα του αδελφού του και είναι ο πρώτος γνωστός μεταφραστής καβαφικού ποιήματος στα αγγλικά. Στο αρχείο διασώζονται ορισμένες από τις μεταφραστικές του απόπειρες. Μία εξ αυτών είναι η μετάφραση του ποιήματος «Τείχη», η οποία τυπώνεται το 1897 στο φυλλάδιο «Τείχη» μαζί με το ελληνικό πρωτότυπο κείμενο. Πρόκειται για το τεκμήριο GR-OF CA CA-SF01-S01-F02-SF001-0003 (2066), https://cavafy.onassis.org/el/object/my-walls/, με χρονολογία 1896-1897.
Παρότι οι επιστολές του Κ. Π. Καβάφη προς τον Τζων δεν σώζονται στο αρχείο, μπορεί κανείς να υποθέσει έως έναν βαθμό τα γραφόμενα του ποιητή από τις απαντήσεις του αδελφού του. Από την επιστολή με ημερομηνία 30/10/1882, στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S01-SS02-F20-SF001-0009 (384) https://cavafy.onassis.org/el/object/john-10/, φαίνεται πως ο ποιητής έχει κρίνει θετικά το “Sunset Voices” του Τζων, ενώ ο Τζων περιμένει ακόμη την κρίση του αδελφού του για το “Phantasmagoria” (Λήψη 1). Στο τέλος της επιστολής, ο Τζων παραθέτει μερικούς στίχους από ένα καινούριο ποίημά του με τίτλο “Arabesque” (Λήψη 2).
Όπως αναφέρει ο Peter Jeffreys, ο λογοτεχνικός χαρακτήρας της αλληλογραφίας αυτής είναι εμφανής, «με τον Τζων να προπορεύεται σε ρόλο πραγματικού μέντορα σε ζητήματα γλώσσας και αισθητικής· [ο Τζων] καταφέρνει να εκφράσει τον τρυφερό σεβασμό του για τα αδιαμφισβήτητα ταλέντα του μικρότερου αδελφού του, ο οποίος –όπως μαθαίνουμε σε επιστολή της 30ης Οκτωβρίου 1882– έχει πέσει σε “λογοτεχνική κατάθλιψη”».2 Λίγο νωρίτερα, σε επιστολή της 17ης Σεπτεμβρίου 1882, ο Τζων δηλώνει για άλλη μία φορά την πίστη του στο λογοτεχνικό ταλέντο του νεότερου Κωνσταντίνου, διασώζοντας παράλληλα πληροφορίες για την ενασχόληση του τελευταίου με την ιστορία της οικογένειας Καβάφη, στην οποία θα αναφερθούμε παρακάτω. Πρόκειται για το τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S01-SS02-F20-SF001-0003 (378), https://cavafy.onassis.org/el/object/john-4/ (Λήψη 3), όπου ο Τζων σημειώνει (απόδοση στα ελληνικά): «είμαι σίγουρος ότι θα έρθει η μέρα που θα αποκομίσεις μεγάλα οφέλη από τους θρύλους που έχεις συγκεντρώσει και θα τις χρησιμοποιήσεις προς ίδιον όφελος και φήμη».
Εκκινώντας από το “Constantinopoliad-an Epic” και αναφερόμενος επίσης στις επιστολές της ίδιας εποχής προς τον Κ. Π. Καβάφη που σώζονται στο αρχείο (αυτές των τριών φίλων του ποιητή και του Τζων), ο P. Jeffreys σημειώνει:
«Αυτό που εντυπωσιάζει τον αναγνώστη [του “Constantinopoliad-an Epic”] ως μοναδικό χαρακτηριστικό είναι το ύφος και η βρετανική αυτοπεποίθηση που αποπνέει αυτό το κείμενο, στοιχεία που βρίσκουμε επίσης στις επιστολές του Τζων και στην αλληλογραφία με τους τρεις φίλους του ποιητή, Μικέ, Στέφανο και Τζων [Ροδοκανάκη] […]. Τα κείμενα αυτά μας επιτρέπουν μια κλεφτή ματιά στην κοινή τους αγγλοφιλία, χαρακτηριστικό που διακρίνει όλους αυτούς τους νεαρούς άνδρες, οι οποίοι, στην πραγματικότητα, επιτελούν μια εκδοχή “βρετανικότητας”. Οι συζητήσεις τους περιέχουν όλες τις λογοτεχνικές, γλωσσικές και πολιτισμικές αναφορές που αναμένονται από έναν σωστό βικτωριανό νέο.»3
1 Γ. Π. Σαββίδης, «Το Αρχείο Κ. Π. Καβάφη», στο: Γ. Π. Σαββίδης, Μικρά Καβαφικά, τ. Α΄, Ερμής, Αθήνα 1985, σ. 52, σημείωση 29.
2 P. Jeffreys, “Cavafy’s Levant: Commerce, Culture and Mimicry in the Early Life of the Poet”, στο: “The Cavafy Dossier”, Boundary 2, an international journal of literature and culture, Vol. 48, 2 (May 2021), 25. Η πληροφορία για τη «λογοτεχνική κατάθλιψη» του Κ. Π. Καβάφη αντλείται από την επιστολή της 30ης Οκτωβρίου 1882 που είδαμε ακριβώς παραπάνω· βλ. τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S01-SS02-F20-SF001-0009 (384), https://cavafy.onassis.org/el/object/john-10/, Λήψη 4.
3 Ό.π., σ. 21-22.