Η Βιβλιοθήκη Κ. Π. Καβάφη
Η Βιβλιοθήκη Κ. Π. Καβάφη αριθμεί 964 βιβλία, χωρισμένα σε 12 κατηγορίες, με κύριο κριτήριο τη γλώσσα στην οποία είναι γραμμένα. Ξεχωριστές κατηγορίες αποτελούν τα Λεξικά, τα Ταξιδιωτικά και τα Ιερά Κείμενα. Ο κατάλογος της βιβλιοθήκης έχει συνταχθεί από τη Μιχαήλα Καραμπίνη-Ιατρού, στην εργασία της, Η βιβλιοθήκη του Κ. Π. Καβάφη, και συνοδεύει το πλήρες ψηφιοποιημένο αρχείο στην Ψηφιακή Συλλογή του Αρχείου Καβάφη.1
Τι μπορούμε, λοιπόν, να μάθουμε παρατηρώντας τη βιβλιοθήκη του Καβάφη; Κατ’ αρχάς, είμαστε σε θέση να σχηματίσουμε μια εικόνα για τις κυριότερες αναγνωστικές προτιμήσεις του ποιητή. Όπως θα δούμε παρακάτω, ο Καβάφης παρακολουθούσε τις περιπέτειες του
διασημότερου λογοτεχνικού ντετέκτιβ, του Sherlock Holmes, διαβάζοντας τις ιστορίες του Arthur Conan Doyle. Στη βιβλιοθήκη του ποιητή σώζονται τρία βιβλία της σειράς, ενώ σύμφωνα με την Ιδανική Βιβλιοθήκη –μια σημαντική πηγή που θα εξετάσουμε παρακάτω–,
ο Καβάφης φαίνεται να είχε διαβάσει, ή να είχε στην κατοχή του, τουλάχιστον δέκα βιβλία με πρωταγωνιστή τον Sherlock Holmes.
Μια βιβλιοθήκη, ωστόσο, ίσως μπορεί να μας φανερώσει και άλλες πληροφορίες, όπως για παράδειγμα τι δεν είχε διαβάσει ο κάτοχός της. Οι σελίδες αρκετών από τα βιβλία της βιβλιοθήκης Καβάφη παραμένουν άκοπες, ακόμα και έναν αιώνα αφότου ο ποιητής τα τοποθέτησε στο ράφι του. Κάποια βιβλία είναι εν μέρει κομμένα, αφήνοντάς μας να υποθέσουμε ότι η ανάγνωσή τους ξεκίνησε μεν, αλλά δεν ολοκληρώθηκε. Μία από αυτές τις περιπτώσεις είναι η συλλογή του Κώστα Καρυωτάκη, Ελεγεία και Σάτιρες, που απεστάλη από τον Καρυωτάκη στον Καβάφη με την αφιέρωση «Κον Κ. Π. Καβάφη | Alexandrie | Égypte» και παραμένει μερικώς κομμένη ανάμεσα στους τόμους του Αλεξανδρινού.2 Όπως ισχύει για όλους μας, έτσι και για τους συγγραφείς, η κατοχή ενός βιβλίου δεν συνεπάγεται την ανάγνωσή του. Ταυτόχρονα, σε πολλά βιβλία, ο Καβάφης υπογραμμίζει επιτακτικά ή σημειώνει δικές του σκέψεις καθώς διαβάζει το κείμενο. Οι πληροφορίες αυτές ίσως να μην είναι πάντοτε ενδεικτικές της διαδικασίας της ανάγνωσης, αλλά μπορούν να αποκαλύψουν πολλά για τον ποιητή και το έργο του.
Όπως φαίνεται και από το παράδειγμα του Καρυωτάκη, πολλά από τα τεκμήρια της βιβλιοθήκης αποτελούν δώρα προς τον ποιητή. Η περιήγηση στις αφιερώσεις των βιβλίων του Καβάφη φανερώνει δίκτυα ανθρώπων των γραμμάτων που ανταλλάσσουν σκέψεις και βιβλία, δηλώνουν τον θαυμασμό τους στον ποιητή και του αποστέλλουν προσωπικά το έργο τους. Οι εκφραστικοί τρόποι γνωστών πνευματικών ανθρώπων και κριτικών ποικίλλουν: ορισμένοι, όπως ο Γιώργος Θεοτοκάς, αφιερώνουν «Στον κύριο Κ. Π. Καβάφη, με τη βαθύτερη τιμή»,3 ενώ άλλοι, όπως η κριτικός Άλκης Θρύλος (δηλαδή η Ελένη Νεγρεπόντη-Ουράνη), στέλνουν το βιβλίο τους «με βαθιά εχτίμηση». 4 Η περιήγηση στις αφιερώσεις των καβαφικών βιβλίων μπορεί από μόνη της να δημιουργήσει μια σειρά από νέα ερωτήματα προς απάντηση.
Όπως σημειώνει ο Φ. Παππάς, αναφερόμενος στη βιβλιοθήκη ενός άλλου συγγραφέα: «Η βιβλιοθήκη μάς επιτρέπει θολές συνδέσεις µε τον πνευματικό κόσμο του όποιου πνευματικού ανθρώπου κι ακόμη αχνότερες µε τα συγγραφικά αποτελέσματά του. Ειδικά σε ό,τι αφορά παλαιότερες εποχές, για τις οποίες οι πηγές µας είναι πολύ πιο περιορισμένες, η χρήση του τεκμηρίου “βιβλιοθήκη” για κάποιον συγγραφέα είναι πολύτιμη. Τότε τα βιβλία ήταν πολύ πιο περιορισμένα, οι λόγιοι ανήκαν σε πολύ πιο συγκεκριμένες ομάδες, και τα αναγνώσματά τους πρόδιδαν σε μεγάλο βαθμό όχι μόνον την ταυτότητα της εποχής και του περιβάλλοντός τους, αλλά και τον διανοητικό τους κόσμο.»5
Μελετώντας τα κατάλοιπα της βιβλιοθήκης, μπορεί κανείς να αντλήσει πληροφορίες και για πρακτικά ζητήματα, όπως η τιμή αγοράς των βιβλίων που είχε στην κατοχή του ο Καβάφης. Όπως παρατηρεί η επιμελήτριά της, Μιχαήλα Καραμπίνη-Ιατρού, στη βιβλιοθήκη του ποιητή δεν θα βρούμε ιδιαίτερα παλαιά ή ακριβά βιβλία. Για παράδειγμα, αρκετά από τα γαλλικά βιβλία του Καβάφη είναι των εκδόσεων Calmann Lévy και φαίνεται πως αγοράστηκαν για μικρό αντίτιμο, από 0,95 έως 3,60 γαλλικά φράγκα.6 Στην περίπτωση αυτή ανήκουν, π.χ., τα βιβλία του Baudelaire, Curiosités esthétiques και Petits poëmes en prose:. Les paradis artificiels.7
Μια ενδιαφέρουσα παρατήρηση για το κοινωνικό status του Καβάφη και τη βιβλιοθήκη του κάνει ο Δ. Δασκαλόπουλος, συγκρίνοντας το μέγεθος της βιβλιοθήκης Καβάφη με το αντίστοιχο της βιβλιοθήκης Σεφέρη:
«Η ανισότητα των στοιχείων που προανέφερα εκδηλώνεται με ευκρίνεια και στους διαθέσιμους σήμερα καταλόγους των βιβλιοθηκών των δύο ποιητών. Η οικογένεια Σεφεριάδη αποτελεί τυπικό, πάντως όχι συνηθισμένο για τα μέτρα της εποχής της, δείγμα λόγιας οικογένειας που φροντίζει για την εκπαίδευση και τη μόρφωση των παιδιών της και τα τροφοδοτεί με πνευματικά ερεθίσματα. Οι Καβάφηδες είναι οικογένεια εμπόρων του περιφερειακού ελληνισμού, η οποία θα γνωρίσει την οικονομική παρακμή και τη συνακόλουθη κοινωνική έκπτωση. Δεν είναι, επομένως, ανεξήγητο που η βιβλιοθήκη Γιώργου και Μαρώς Σεφέρη αριθμεί περίπου 6.500 τόμους βιβλίων, ενώ ο αριθμός των βιβλίων που έχει διασωθεί από την κάποτε ασφαλώς εκτενέστερη βιβλιοθήκη του Καβάφη φθάνει μόλις τους 1.000 τόμους. Προφανώς έχουμε να κάνουμε με διαφορετικές προσωπικότητες και με αναγνώστες διαφορετικής ιδιοσυγκρασίας […].»8
1 Μ. Καραμπίνη-Ιατρού, Η βιβλιοθήκη του Κ. Π. Καβάφη, Ερμής, Αθήνα 2003.
2 Ό.π., σ. 26.
3 Ο.π., σ. 23.
4 Ό.π.
5 Φ. Παππάς, «Οι αφιερώσεις στα βιβλία», στο: Η βιβλιοθήκη του Τσίρκα; Έξι προσεγγίσεις στα βιβλία [ηλ. έκδ.], ΕΚΕΒΙ σ. 7.
6 M. Karampini-Iatrou, “Relics of a library: How C. P. Cavafy’s Library Survived through Auction, Sales, Book Loans, and Relocations”, Journal of Modern Greek Studies 30 (2012), 292.
7 Ό.π. Πρβλ. Βιβλιοθήκη Κ. Π. Καβάφη, Βιβλία στα Γαλλικά (28 και 30).
8 Δ. Δασκαλόπουλος, «Σ’ ένα βιβλίο παληό–» στο: Δ. Δασκαλόπουλος, Κ. Π. Καβάφης: Η ποίηση και η ποιητική του, Κίχλη, Αθήνα 2013, σ. 196.