Στους Ι. Α. Σαρεγιάννη και Μ. Περίδη οφείλουμε και δυο αρκετά αναλυτικές περιγραφές της βιβλιοθήκης του ποιητή. Ας δούμε, ενδεικτικά, δύο αποσπάσματα.

«Στον διάδρομο του σπιτιού του βρισκόταν η βιβλιοθήκη του, έπιπλο βαρύ και άβολο. Μόνο μετά τον θάνατό του έτυχε να ρίξω τυχαία μια ματιά σ’ αυτό και με έκπληξη ανακάλυψα πως ο Καβάφης δεν αγαπούσε τα βιβλία. Πολλά δεν ήταν, καμιά τριακοσαριά τα υπολογίζω, αλλά κι αυτά δεν τον αντιπροσώπευαν καθόλου, δεν σ’ έκαναν να υποψιασθείς τι άνθρωπος ήταν ο Καβάφης. Η βιβλιοθήκη του ήταν σαν το σπίτι του, ένα ανεμομάζωμα ξεκάρφωτων πραγμάτων: μερικά κείμενα ελληνικά αρχαία, πολύ λίγα, σχεδόν τα σχολικά, δυο τόμοι του Mahaffy για την ελληνική ζωή και σκέψη, ένας τόμος του Chateubriand, ο La Bruyère, ένα χρυσόδετο ιστορικό βιβλίο του Gustave Le Bon για τον πολιτισμό των Αράβων ή των Ινδών, δυο τρία μυθιστορήματα του Bourget και πλήθος ακατανόμαστα μυθιστορήματα αγνώστων συγγραφέων ξεχασμένων. Το ότι νέος τουλάχιστον είχε πολύ διαβάσει αυτό είναι αναμφισβήτητο. Όλους τους Έλληνες συγγραφείς, την ιστορία την Ελληνική και Ελληνιστική, και τη Ρωμαϊκή, τον βίο των αρχαίων και ό,τι καλό είχε γραφεί για τα θέματα αυτά στην εποχή του το ήξερε καλά […].»¹

(Ι. Α. Σαρεγιάννης)

«[…] Αλλά η βιβλιοθήκη του δεν περιλαμβάνει όλα τα βιβλία που εμελέτησε ή εδιάβασε. Ένας μεγάλος αριθμός σημαντικών έργων, που είναι βεβαιωμένο πως ιδιαιτέρως εγνώριζε, δεν βρίσκονται σ’ αυτήν. Πού τα διάβασε; Μεταχειρίσθηκε βιβλία των αδελφών του και συγκεκριμένως του Ιωάννη, που ήταν ο αμέσως πρεσβύτερός του. Μεταχειρίσθηκε βιβλία των φίλων του, όπως είδαμε να το αναφέρει ο Ράλλης στα γράμματά του. Μεταχειρίσθηκε βιβλία από τις δανειστικές βιβλιοθήκες που υπήρχαν από τότε στην Αλεξάνδρεια, όπως το λέγει και ο ίδιος ο φίλος του σε μια επιστολή του της 1ης Ιανουαρίου 1884. Μεταχειρίσθηκε, τέλος, βιβλία της Πατριαρχικής βιβλιοθήκης, καθώς και της Δημόσιας Δημαρχιακής, αφότου ιδρύθηκε.

Πρέπει να προσθέσω, επίσης, ότι τη βιβλιοθήκη του εξήτασα στα 1941-1942 και ο ποιητής πέθανε στα 1933. Δεν μπορώ να ξέρω αν στο μεταξύ η σύνθεσή της δεν ετροποποιήθηκε. Και κάτι άλλο: δεν την ερεύνησα τελείως άνετα και σαν ήταν στην απόλυτη διάθεσή μου. Δεν αποκλείεται επομένως να μου διέφυγαν μερικά βιβλία.

Εξ άλλου, ο Καβάφης δεν ήταν βιβλιόφιλος με την έννοια του συλλέκτη βιβλίων. Εκείνο που τον ενδιέφερε ήταν να διαβάση το βιβλίο και όχι να το αποκτήση για τη βιβλιοθήκη του. Και δεν διέθετε πολλά μέσα κατά την περίοδο που την κατήρτιζε.

Τίθεται όμως και ένα ζήτημα λεπτό. Η ύπαρξη απλώς μιας βιβλιοθήκης δεν μπορεί να πληροφορήση αν ο κάτοχός της εδιάβασε όλα τα βιβλία της και, προ πάντων, πώς τα διάβασε και ποιες ήταν οι αντιδράσεις του. Ευτυχώς που μελετώντας ή διαβάζοντας τα βιβλία του ο Καβάφης σχολίαζε μερικά ή σημάδευε και τις περικοπές των, και έτσι η επίσκεψη της βιβλιοθήκης του θα μας είναι θετικά χρήσιμη.

Η βιβλιοθήκη σχηματίσθηκε με αργό ρυθμό, από τη μακρυνή εποχή που ο Καβάφης, παιδί ακόμη, εγκαινίασε τις σχέσεις του με τα βιβλία. Από την πυρπόληση του 1882 είχαν, φαίνεται, περισωθή “πολλά βιβλία και χειρόγραφά του”, όπως γράφει ο Ράλλης. Αγόρασε πολλά άλλα μεταξύ 1890 και 1903. Έκτοτε η τροφοδότηση της βιβλιοθήκης ελαττώθηκε πολύ […].»²

(Μ. Περίδης)