H σχέση Καβάφη και Παλαμά
Η σχέση Παλαμά και Καβάφη αποτελεί ένα από τα πιο πολυσυζητημένα θέματα της καβαφικής βιβλιογραφίας. Όπως σημειώνει η Μάρη Θεοδοσοπούλου, πρόκειται για μια σχέση που δεν υπήρξε ούτε προσωπική ούτε επιστολική, αλλά ανασυστήνεται μέσα από ανομοιογενή δημοσιεύματα στη διάρκεια μιας δεκαπενταετίας: σε αυτά συγκαταλέγονται άρθρα, δυο συνεντεύξεις, καθώς και επιστολές του Παλαμά προς τρίτους. Από την πλευρά του Καβάφη, αναφορές στον Παλαμά βρίσκουμε σε μια συνέντευξη και σε επιστολές προς τον Μάριο Βαϊάνο, ενώ υπάρχουν και δημοσιεύματα τρίτων γύρω από τη σχέση των δύο ποιητών.1
Για το συγκρουσιακό κλίμα μεταξύ των θαυμαστών του Καβάφη και του Παλαμά, ιδιαίτερα διαφωτιστικό είναι το άρθρο του Α. Γ. Συμεωνίδη «Γύρω από μια συνέντευξη» στο περιοδικό Αλεξανδρινή Τέχνη, τεύχος 1, Δεκέμβρης 1926. Μπορείτε να δείτε το κείμενο εδώ: http://kosmopolis.library.upatras.gr/index.php/alexandrini_texni/article/view/65198/64074.
Το κείμενο του Συμεωνίδη σχολιάζει μια αρνητική κρίση του Παλαμά για τον Καβάφη, η οποία φαίνεται να δημοσιεύτηκε στο πλαίσιο συνέντευξης του πρώτου, ενώ παραθέτει και απόψεις λογοτεχνών και κριτικών γύρω από τους δύο ποιητές.
Στο αρχείο Καβάφη, αλλά και στο συγγενές του αρχείο Αλέκου και Ρίκας Σεγκοπούλου εντοπίζονται αρκετές αναφορές στον Παλαμά. Μια τέτοια περίπτωση, στο αρχείο Σεγκόπουλου, είναι το τεκμήριο GR-OF CA SING-S01-F01-0018 (1636), το οποίο είναι αγνώστου συντάκτη και μεταφέρει απόψεις για τον Παλαμά και τον Καβάφη στις δύο όψεις επιστολικού φακέλου. Οι απόψεις αυτές επαναφέρουν στο προσκήνιο ζητήματα σχετικά με την αξία και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των δύο ποιητών αλλά και τον θρυλούμενο ανταγωνισμό τους για το βραβείο Νόμπελ, θέματα που φαίνεται να επανέρχονται διαρκώς στις συζητήσεις των οπαδών τους. Στο verso του φακέλου (λήψη 2) αποτυπώνεται η άποψη του Ν. Καζαντζάκη για τον Παλαμά. Μπορείτε να το δείτε εδώ: https://cavafy.onassis.org/el/object/u-418/.
Στο αρχείο Καβάφη, βρίσκουμε το τεκμήριο GR-OF CA CA-SF01-S03-F07-0005 (265), το οποίο αποτελεί αχρονολόγητο σημείωμα του Καβάφη. Παρατίθεται απόσπασμα από κείμενο του Παλαμά για τον Διονύσιο Σολωμό. Μπορείτε να δείτε το κείμενο εδώ: https://cavafy.onassis.org/el/object/u-u-45/.
Αντίστοιχα, το τεκμήριο GR-OF CA CA-SF01-S03-F07-0002 (257), αποτελεί ένα δακτυλόγραφο σημείωμα περί Κωστή Παλαμά, στο οποίο εκφράζεται αρνητική άποψη για τον Παλαμά και τη γλώσσα που χρησιμοποιεί. Μεταξύ άλλων, το σημείωμα αναφέρει: «Ο κ. Κωστής Παλαμάς, αντίθετα με κείνα που έλεγε πως πίστευε σχετικά με τη δημοτική μας γλώσσα και με τον αγώνα για την επικράτησή της, τώρα τελευταία, κατόπι από το μπάσιμό του στην Ακαδημία του κ. Παγκάλου, απαρνήθηκε όσα ο ίδιος ονόμαζε “αρετή” του και “ηθική” του […]». Το τεκμήριο είναι αχρονολόγητο, ενώ και ο συντάκτης του είναι άγνωστος. Μπορείτε να δείτε το δακτυλόγραφο σημείωμα εδώ: https://cavafy.onassis.org/el/object/u-u-u-3/.
Τέλος, στο τετράδιο της Ευτυχίας Ζελίτα, η οποία έχει καταγράψει προφορικές κρίσεις του Καβάφη για διάφορα θέματα, εντοπίζεται άποψη του Καβάφη περί Παλαμά. Στη Λήψη 3, διαβάζουμε: «Ο Παλαμάς, πρώτης γραμμής στιχουργός. Δεν έχω να του προσάψω τίποτε. Και με πολύ ενδιαφέρον θα διάβαζα την “Ποιητική” του για να δω πώς δικαιολογεί μερικά πράγματα.» Το τεκμήριο GR-OF CA CA-SF03-F29-0002 (1883) περιέχει πολλαπλές καταχωρήσεις στο διάστημα 1926-1930. Το παρακάτω παράθεμα συνοδεύεται από την ημερομηνία 6 Απριλίου 1926 και μπορείτε να το δείτε εδώ (λήψη 3): https://cavafy.onassis.org/el/object/u-u-121/.
Μπορείτε να δείτε την ομιλία της Ελένης Πολίτου-Μαρμαρινού, «Παλαμάς-Καβάφης. Καθένας με τα όπλα του», στο κανάλι Υoutube του Ιδρύματος Ωνάση στον εξής υπερσύνδεσμο:
Στην εν λόγω διάλεξη, που δόθηκε στις 10.05.2019 στο πλαίσιο του Κύκλου Ανοιχτών Μαθημάτων του Αρχείου Καβάφη 2018-2019, η Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού συσχετίζει τα κυρίαρχα γνωρίσματα του έργου των δύο ποιητών. Εκκινώντας από τη διαπίστωση ότι οι δύο ποιητές εκφράστηκαν ελάχιστες φορές ανοιχτά ο ένας για τον άλλο, και η μεταξύ τους φημολογούμενη διαμάχη στοιχειοθετείται κυρίως από διαμεσολαβημένα σχόλια τρίτων, η Πολίτου-Μαρμαρινού καταπιάνεται με τις θεωρητικές σκέψεις των δύο ποιητών για την ποίηση και για τη σχέση ποίησης και φιλοσοφίας, εξετάζει τη συνομιλία του έργου τους με την αρχαιότητα, ενώ ταυτόχρονα αναλύει σχολαστικά τα θεματικά γνωρίσματα της ποίησής τους.
Άποψη του Παλαμά για τον Καβάφη συναντάμε σε διάφορα άρθρα του, που αφορούν συχνά βιβλιοκρισίες για άλλους συγγραφείς. Το 1921, σε άρθρο του στην εφημερίδα Εμπρός, θα αναφερθεί και στον Αλεξανδρινό. Το κείμενο του Παλαμά αφορά την ποιήτρια και πεζογράφο Μαρία Βόλτου, που ζει στην Αίγυπτο και έχει επικοινωνία με τον Καβάφη. Μπορείτε να δείτε το τεκμήριο στο ψηφιακό αρχείο εφημερίδων της Βουλής: https://srv-web1.parliament.gr/display_doc.asp?item=36462&seg=30051.
Ο Παλαμάς αναφέρεται τόσο στον Καβάφη όσο και στον Στέφανο Πάργα, που αποτελεί ένθερμο υποστηρικτή της καβαφικής ποίησης. Χαρακτηριστικό είναι το ακόλουθο απόσπασμα: «Περιοδικά κυκλοφορούν, τα ωρίμου ηλικίας “Γράμματα”, η νεοθαλής “Σκέψη”, βιβλία εκδίδονται,
υπάρχει εις ποιητής ωμολογημένης πρωτοτυπίας, ο Καβάφης, εξαιρέτως τιμώμενος υπό των νέων εκεί, και εις ευγενής ζηλωτής και υποστηρικτής των ωραίων γραμμάτων, ως ακούω, ο Στέφανος Πάργας».
Όπως σημειώνει η Μάρη Θεοδοσοπούλου, η αναφορά αυτή του Παλαμά οφείλεται πιθανότατα στην ομιλία του Τέλλου Άγρα για τον Καβάφη, το 1921.2
Το 1924, στο κείμενό του, «Libido B» (30.06.1924), στην εφημερίδα Ελεύθερος Λόγος, ο Παλαμάς επανέρχεται στον Καβάφη, σχολιάζοντας την ποίησή του, και συγκεκριμένα το ποίημα «Νόησις». Μπορείτε να δείτε το άρθρο στη διεύθυνση; https://srv-web1.parliament.gr/display_doc.asp?item=45900&seg=12773, στις σελίδες 375-376. Η επιλογή της σελίδας γίνεται από άνω δεξιά.Η τελευταία αντίθεση στη σχέση Παλαμά και Καβάφη θα προκύψει με αφορμή δύο αφιερωματικά τεύχη που κυκλοφορούν από το περιοδικό La Semaine égyptienne. Το αφιέρωμα του Semaine égyptienne στον Καβάφη προηγείται (25/04/1929) και έναν χρόνο μετά ακολουθεί αφιέρωμα του ίδιου περιοδικού στον Παλαμά (15/04/1930). Όπως σημειώνει η Μ. Θεοδοσοπούλου, δύο επιστολές του Παλαμά προς τον Γιώργο Κατσίμπαλη και τον Ξενοφώντα Στελλάκη, Γενικό Πρόξενο Καΐρου, δείχνουν αφενός τη δυσφορία του Παλαμά για τον παραγκωνισμό του και αφετέρου τον ενθουσιασμό του για το δικό του αφιέρωμα.3
1 Μ. Θεοδοσοπούλου, «Ο Καβάφης του Παλαμά» στο Μ. Θεοδοσοπούλου, Σχόλια στον Καβάφη (εισαγ.-επιμ. Δ. Δασκαλόπουλος), Αθήνα 2018, σ. 241-242. Πρώτη δημοσίευση: Η Εποχή, 22 Νοεμβρίου 2015.
2 «Δεν πιστεύουμε ωστόσο πως είναι το άρθρο του Ξενόπουλου (σχεδόν μια εικοσαετία πριν) που παρακίνησε τον Παλαμά, αλλά, το πιθανότερο, η διάλεξη για τον Καβάφη του Τέλλου Άγρα στις 30.03.1921. Το κείμενο της ομιλίας δημοσιεύτηκε πολύ αργότερα, στον δέκατο τόμο του Δελτίου του Εκπαιδευτικού Ομίλου (Αύγουστος 1923). Ο Παλαμάς δεν θα την είχε παρακολουθήσει στην αίθουσα του Ελληνικού Ωδείου. Ωστόσο, η επιτυχία της βραδιάς είχε γίνει ευρύτερα γνωστή» (ό. π., σ. 246).
3 Μ. Θεοδοσοπούλου, «Καβάφης-Παλαμάς παρτίδα σκακιού», στο Μ. Θεοδοσοπούλου, ό. π., σ. 264 [1η δημοσίευση: εφημ. Η εποχή, 29 Νοεμβρίου 2015]