Ατελή ποιήματα
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα ποιήματα που ο Καβάφης σχεδίαζε, αλλά πιθανότατα δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει. Το 1963, σε μια περιγραφή του αρχείου Καβάφη, ο Γ. Π. Σαββίδης έκανε λόγο για μια σειρά ανολοκλήρωτων ποιημάτων:
«Ακόμα πιο ενδιαφέροντα είναι τα σχεδιάσματα 25 ποιημάτων που ο Καβάφης δεν πρόφθασε να τελειώσει και με καημό τα μελετούσε στους τελευταίους μήνες της ζωής του. Προσεκτικά τυλιγμένα από τον ίδιο σε αυτοσχέδιους φακέλους, το καθένα με τον προσωρινό του τίτλο και την χρονολογία υποθέτω, της πρώτης σύλληψης, κλιμακώνονται από το 1918 ως το 1932, και μαζί με τα πληρέστερα σχεδιάσματα μερικών δημοσιευμένων (όπως το “Καισαρίων”) και μερικών ανέκδοτων αλλά τελειωμένων ποιημάτων, μας δίνουν μια μοναδική, ανέλπιστη και εξόχως συγκινητική θέα των σταδίων της καβαφικής δημιουργίας.»1
«Τα “ατελή” ποιήματα, των οποίων η κειμενική συνθήκη μπορεί να διαφοροποιείται από τα “ανέκδοτα” μόνο σε έναν βαθμό, αποτελούν παράδειγμα για τα θέματα που χαρακτηρίζουν τη δουλειά του Καβάφη στο σύνολό της. Ο Καβάφης κρατούσε τα υλικά για καθένα από αυτά που κατέληξαν να γίνουν γνωστά ως “ατελή” ποιήματα σε έναν φάκελο ή σε ένα πακέτο: λυτά φύλλα χαρτιού, κατά καιρούς ανακυκλωμένα από εκτυπώσεις προγενέστερων ποιημάτων, φέροντας διαγραφές, διορθώσεις, προσθήκες και εναλλακτικές γραμμές. Καμιά φορά υπάρχει μόνο ένα πρόχειρο, άλλες φορές είναι περισσότερα.»2
Όπως σημειώνει η Lavagnini, «τα ατελή ποιήματα που βρέθηκαν στο Αρχείο είναι στην πραγματικότητα τριάντα: το πρωιμότερο είναι χρονολογημένο τον Μάιο του 1918, το πιο όψιμο, τον Απρίλιο του 1932».3 Τα ατελή σχεδιάσματα έχουν διάφορα θέματα. Κάποια εξ αυτών έχουν θέμα σύγχρονο και μάλλον προσωπικό, άλλα έχουν θέματα ιστορικά ή ψευδοϊστορικά, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις τα ιστορικά και τα προσωπικά θέματα αναμειγνύονται.4
Στο τεκμήριο, GR-OF CA CA-SF01-S01-F01-SF001-0007 (146), https://cavafy.onassis.org/el/object/7qwb-a2b8-6mpf/, σώζονται σχεδιάσματα του ποιήματος «Αθανάσιος». Το τεκμήριο χρονολογείται τον Απρίλιο του 1920. Στη Λήψη 5 υπάρχουν παραπομπές σε ιστορικούς της χριστιανικής Εκκλησίας (Σωζομενός, Σωκράτης Σχολαστικός και Θεοδώρητος Κύρου). Ταυτόχρονα εντοπίζονται αναφορές στους συγγραφείς Jacques-Paul Migne και Edith Louisa Butcher.
To βιβλίο της Butcher, The Story of the Church of Egypt, being an outline of the History of the Egyptians under their successive masters from the Roman Conquest until now, In two volumes. Vol. I (Smith, Elder & Co., London 1897), φαίνεται πως υπήρχε στη βιβλιοθήκη του ποιητή, αλλά δεν έχει σωθεί ως φυσικό αντικείμενο. Μπορείτε να το δείτε στον Κατάλογο της Ιδανικής Βιβλιοθήκης (Βιβλία στα Αγγλικά, 25).
Το ποίημα «Αθανάσιος» σχετίζεται με μια σειρά και άλλων ατελών σχεδιασμάτων, στο επίκεντρο των οποίων βρίσκεται η μορφή του Ιουλιανού. Αντίστοιχες περιπτώσεις είναι τα ποιήματα «Ο Επίσκοπος Πηγάσιος» και «Η Διάσωσις του Ιουλιανού».
Το τεκμήριο «Ο Επίσκοπος Πηγάσιος» φέρει ξανά παραπομπή σε ιστορική μελέτη, και συγκεκριμένα στο βιβλίο του Joseph Bidez, La Vie de l’empereur Julien, Παρίσι 1930 (Λήψη 5). Η παραπομπή επανέρχεται ξανά στο τέλος της Λήψης 7, όπου ο Καβάφης έχει κρατήσει σημειώσεις στα γαλλικά. Μπορείτε να δείτε το τεκμήριο, GR-OF CA CA-SF01-S01-F01-SF001-0008 (174), εδώ: https://cavafy.onassis.org/el/object/4hnk-xx8n-bqd3/.
Το τεκμήριο GR-OF CA CA-SF 01-S01-F01-SF001-0014 (173), που φέρει χρονολογία 1923, περιέχει σχεδιάσματα του ποιήματος «Η Διάσωσις του Ιουλιανού». Μπορείτε να δείτε το τεκμήριο εδώ: https://cavafy.onassis.org/el/object/zgkq-r3my-fqcc/.
«Ο τίτλος αναφέρεται σε ένα γεγονός από την παιδική ηλικία του Ιουλιανού: τότε που χριστιανοί ιερείς έσωσαν τον μελλοντικό αυτοκράτορα από τη σφαγή που εξολόθρευσε την οικογένεια του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Οι τρεις διαφορετικές μορφές του ποιήματος μας επιτρέπουν να παρακολουθήσουμε τον συνεχή διάλογο του Καβάφη με τις ιστορικές πηγές, στην προσπάθειά του να μείνει πιστός σε αυτές: είναι αυτή η φροντίδα που τον οδηγεί να τροποποιήσει την πρώτη στροφή καθώς και τον τίτλο του ποιήματος, ύστερα από έναν προσεκτικότερο έλεγχο των πληροφοριών που δίνουν οι αρχαίοι και οι νεότεροι συγγραφείς […].»5
Ως ιστορική πηγή του ποιήματος, ο Κ. Π. Καβάφης υποδεικνύει τον ιστορικό Paul Allard. Σύμφωνα με τη Lavagnini, οι συνεχείς τροποποιήσεις του ποιήματος και η σημείωση σχετικά με την ιστορική πηγή δείχνουν την επίμονη ιστορική έρευνα του Καβάφη προκειμένου να συνθέσει κάποιο ποίημα. Αναλυτικά, στις πρώτες εκδοχές του ποιήματος, ο Καβάφης γράφει πως σώθηκαν τόσο ο δωδεκαετής Γάλλος όσο και ο εξαετής Ιουλιανός (Λήψη 2). Κατόπιν διαγράφει αυτή την εκδοχή (Λήψη 5) και σε μεταγενέστερη εκδοχή του ποιήματος κρατά μόνο το όνομα του Ιουλιανού, βασιζόμενος στην ιστορική πηγή του. Συγκεκριμένα στη Λήψη 7, στο τέλος του εγγράφου, σημειώνεται η φράση «Ο Allard μιλεί μόνο για τον Ιουλιανόν».6
Παρομοίως, ο Diskin Clay υπογραμμίζει ότι τα ατελή αυτά σχεδιάσματα αναδεικνύουν τον Καβάφη όχι μόνο ως ποιητή αλλά και ως ιστορικό. Ιδίως τα προσχέδια ποιημάτων που σχετίζονται με τον Ιουλιανό φανερώνουν κάποιες από τις κύριες αρετές του Καβάφη ως αναγνώστη: τη σχολαστική ανάγνωση της ιστορίας, την επιμονή στη λεπτομέρεια και την παρατήρηση των γεγονότων από την απόσταση που προσφέρει η ανάγνωση.7
1 Γ. Π. Σαββίδης, «Το Αρχείο Κ. Π. Καβάφη (μια πρώτη ενημερωτική έκθεση)», στο: Γ. Π. Σαββίδης, Μικρά Καβαφικά, τ. Α΄, Ερμής, Αθήνα 1985, σ. 29-55.
2 K. Emmerich, “The Unfinished Afterlives of C. P. Cavafy” στο: Κ. Emmerich, Literary Translation and the Making of Originals, Bloomsbury, New York 2017, p. 141.
3 Κ. Π. Καβάφη, Ατελή ποιήματα 1918-1932, ό.π., σ. 15.
4 Ό.π., σ. 17.
5 Ό.π., σ. 43.
6 Κ. Π. Καβάφη, Ατελή ποιήματα 1918-1932, ό.π., σ. 162-163. Για την πλήρη περιγραφή του χειρογράφου και την ανασύσταση του ποιήματος από τη Renata Lavagnini, βλ. σ. 159-171.
7 D. Clay, “C. P. Cavafy: The Poet in the Reader”, Journal of Modern Greek Studies 5 (1), (May 1987), 65-66.