Συλλογές
Το τρίτο, κυριότερο και θεωρούμενο ως ωριμότερο στάδιο της εκδοτικής δραστηριότητας του Καβάφη χαρακτηρίζεται από τη δημιουργία και τη διανομή των καβαφικών συλλογών, στο διάστημα 1910-1930/1932. Όπως ήδη αναφέρθηκε, «ο όρος “συλλογή” χρησιμοποιήθηκε συστηματικά από τον Καβάφη, μόνο για τούτες τις εκδόσεις του, στις οποίες βαθμιαία συσσωμάτωνε όλο το ποιητικό του έργο, προσωρινά σε χρονολογική κατάταξη (δηλαδή σύμφωνα με την χρονολογία της πρώτης δημοσίευσης κάθε ποιήματος), και παγιότερα σε κατάταξη θεματική».1 Όπως καταλαβαίνουμε, οι καβαφικές συλλογές διακρίνονται με τη σειρά τους σε χρονολογικές και θεματικές, ανάλογα με τον τρόπο κατάταξης των ποιημάτων.
«Στο μεταξύ, στα 1912, [ο Καβάφης] είχε εγκαινιάσει μια πρακτική, την οποία διατήρησε ως το τέλος της ζωής του, διανέμοντας τα πιο πρόσφατα ποιήματά του ως έναν φάκελο από χαλαρά φύλλα, αριθμημένα βάσει της χρονολογικής σειράς της πρώτης τους δημοσίευσης. Αυτές οι χρονολογικές συλλογές επεκτείνονταν συχνά με την προσθήκη νέων ποιημάτων. Από το 1918 και μετά, τα προγενέστερα ποιήματα επίσης μετακινούνταν από αυτές, καθώς ενσωματώνονταν στη νέα σειρά των θεματικών του συλλογών. Τα εναπομείναντα ποιήματα αριθμούνταν τότε ξανά, ξεκινώντας έτσι μια νέα χρονολογική συλλογή.»2
Στο αρχείο σώζονται αρκετές από τις συλλογές του ποιητή. Ειδική περίπτωση ανάμεσά τους αποτελεί το τεκμήριο GR-OF CA CA-SF01-S01-F01-SF001-0196 (1896), https://cavafy.onassis.org/el/object/cmbe-g8s3-hkdb/, με τις χρονολογίες 1896-1910 στην πρώτη σελίδα. Πρόκειται για μία από τις ολιγάριθμες χειρόγραφες συλλογές ποιημάτων του Κ. Π. Καβάφη. Όπως φαίνεται στη Λήψη 1 (κάτω δεξιά), τα ποιήματα του Καβάφη αναφέρονται ως «τραγούδια», μια αναφορά που επανέρχεται και στην αλληλογραφία του ποιητή, όταν φίλοι και ομότεχνοί του ζητούν να τους αποστείλει δείγματα του έργου του.
Η ίδια αναφορά εντοπίζεται και στη Λήψη 1, στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF01-S01-F02-SF001-0012 (2071), https://cavafy.onassis.org/el/object/u-1915-1925/, όπου μπορούμε να ξεφυλλίσουμε συλλογή αποτελούμενη από λυτά έντυπα φύλλα (Ποιήματα 1915-1925). Εδώ, ο τίτλος «Καβάφη Ποιήματα 1915-1925» φαίνεται να έχει γραφτεί από χέρι τρίτου και όχι από τον ποιητή, ενώ ο χαρακτηρισμός «Τραγούδια Καβάφη» εμφανίζεται στο κάτω δεξιά μέρος της σελίδας με διαφορετικό γραφικό χαρακτήρα. Η συλλογή φέρει επίσης και σφραγίδα του περιοδικού Νέα Τέχνη, στο εξώφυλλό της.
Στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF01-S01-F02-SF001-0013 (2072), https://cavafy.onassis.org/el/object/u-487/, έχουμε άλλη μία συλλογή, της οποίας τα εξώφυλλα δεν σώζονται. Η συλλογή αποτελείται από 40 ποιήματα, τα οποία έχουν τυπωθεί στο τυπογραφείο Κασιμάτη & Ιωνά της Αλεξάνδρειας, κατά την περίοδο 1917-1920.
«Επί σχεδόν τριάντα χρόνια, ο Καβάφης κυκλοφόρησε εκατοντάδες αντίγραφα από μια ντουζίνα διαφορετικών χειροποίητων (και ρητά μη-εμπορικών) “συλλογών”, των οποίων η συγκέντρωση ήταν έντονα ρευστή, χρησιμοποιώντας ποικίλες μορφές βιβλιοδεσίας, πειραματιζόμενος με εναλλακτικές ταξινομήσεις των ποιημάτων, ενσωματώνοντας δύο διαφορετικές μορφές σελίδας (τυπωμένη και χειρόγραφη), και πραγματοποιώντας ποικίλες εναλλαγές, με προσθήκες και διορθώσεις, στα περιεχόμενα κάθε συλλογής (πράγμα που έκανε μοναδικά τα πολλαπλά αντίγραφα της κάθε συλλογής).»3
Όπως έχει επισημάνει ο William Stroebel, «[…] μπορούμε να σκεφτούμε τις συλλογές του Καβάφη όχι ως έναν επεξεργαστή κειμένου αλλά ως ένα είδος νέφους εγγράφων (document cloud), που εξελισσόταν καθώς διαμοιραζόταν και διαβαζόταν […] η αναστολή μιας πλήρους συλλογής και η επέκταση της σύνθεσης των ποιημάτων στη διάρκεια του χρόνου συνέβησαν ενώ οι συλλογές κυκλοφορούσαν και διαρρήγνυαν τους τοίχους ανάμεσα στο γραφείο του ποιητή και εκείνα των αναγνωστών του».4
Μια παρόμοια παρατήρηση για τις εκδοτικές πρακτικές του ποιητή καταθέτει η Κατερίνα Γκίκα, δίνοντας έμφαση στη συνεχή επεξεργασία του καβαφικού έργου, το οποίο διαρκώς αναδιαμορφώνεται:
«Οι πρακτικοί λόγοι των ιδιωτικών εκδόσεων, στο πλαίσιο που δημιουργεί η τέχνη του ποιητή, ξεκινούν από τις “τομές” στο έργο του Καβάφη· σε επίπεδο αρχειακής διάγνωσης έχουν να κάνουν με εκκαθαρίσεις απορρίψεις, καταστροφές, και καταλήγουν στο πώς ο Καβάφης βρίσκει τρόπους να είναι ευέλικτος σε επίπεδο διορθώσεων και ανακατατάξεων που ένα απλό βιβλίο ίσως δε θα του έδινε. Μια αρχή θεμελιώδης στην εκδοτική πορεία του Καβάφη είναι η αποδοχή της σύμβασης πως το έντυπο μπορεί να αντικαταστήσει το χειρόγραφο, ότι το έντυπο δεν είναι η απομνημείωση ενός τελειωτικού κειμένου σε αντίτυπα, αλλά μπορεί να έχει τη θέση αντιγράφου, προχείρου, ενός φορέα του κειμένου που μπορεί να είναι ακόμη ρευστό. Η αναβολή και οι βελτιώσεις δείχνουν πώς ο Καβάφης, αρνούμενος εμπράκτως ότι έφτασε στην τελείωση, αποκτά τη μόνιμη ιδιότητα του ποιητή και όχι μια προσωρινή, ετεροκαθοριζόμενη ταυτότητα.»5
Στην ουσία, οι πειραματικές εκδοτικές πρακτικές του Καβάφη τού έδιναν τη δυνατότητα να επεξεργάζεται διαρκώς το έργο του, προσθαφαιρώντας στοιχεία των ποιημάτων, αλλά και να το ταξινομεί εκ νέου, αλλάζοντας σειρά στα ποιήματα και μεταβάλλοντας τα περιεχόμενα της κάθε συλλογής. Τα αρχειακά τεκμήρια που είδαμε παραπάνω, μαζί με τα προσχέδια των ποιημάτων και τις σημειώσεις του ποιητή, φανερώνουν έναν εργαστηριακό ποιητή, που επανέρχεται διαρκώς στα κείμενά του και πειραματίζεται συνεχώς με διαφορετικούς συνδυασμούς τους, επιδιώκοντας το μέγιστο δυνατό καλλιτεχνικό αποτέλεσμα.
1 Ό.π ., σ. 47.
2 A. Hirst, “Philosophical, historical and sensual: an examination of Cavafy’s thematic collections”, Byzantine and Modern Greek Studies 19:1 (1995), 36.
3 W. Stroebel, “Some Assembly Required: Suspending and Extending the Book with Cavafy’s Collections”, Book History 21 (2018), 278.
4 Ό.π., 281.
5 Κ. Γκίκα, «Για τις Καβαφικές εκδόσεις του Γ. Π. Σαββίδη», στο: Γ. Π. Σαββίδης: 20 χρόνια μετά, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα 2016, σ. 26.