Ο Καβάφης και τα λογοτεχνικά περιοδικά της Αιγύπτου
Σήμερα, πλέον, ο Καβάφης είναι ένας ποιητής με παγκόσμια ακτινοβολία. Ωστόσο, το αρχείο του μάς δίνει τη δυνατότητα να ιχνηλατήσουμε τη διαδικασία της καθιέρωσής του, από τα πρώτα του βήματα μέχρι και την εδραίωση του καβαφικού έργου στη συνείδηση κριτικών και αναγνωστών. Παρότι για αρκετά χρόνια επικράτησε η άποψη πως ο Καβάφης υπήρξε απομονωμένος από την κοινωνική πραγματικότητα του καιρού του, η μελέτη των περιοδικών της ελληνικής παροικίας αποκαλύπτει τη σταθερή και σθεναρή συμβολή του στα πολιτισμικά δίκτυα της Αλεξάνδρειας, όπως αυτά συγκροτούνται γύρω από τα περιοδικά Γράμματα και Νέα Ζωή.1
Όπως σημειώνει η Μαρία Ρώτα: «Η μελέτη των περιοδικών και των αρχειακών τεκμηρίων δείχνει ότι η αλεξανδρινή λογοτεχνική δραστηριότητα ξεκινά γύρω στα 1907, βρίσκοντας τον Καβάφη ώριμο, και διαρκεί ως τα 1938 περίπου, όταν ο Τσίρκας βρίσκεται στην αρχή της δημιουργικής του πορείας. Μπορούμε να την παρακολουθήσουμε μέσα στα περιοδικά Νέα Ζωή, Σεράπιον, Γράμματα, Αλεξανδρινή Τέχνη, Αργώ και Παναιγύπτια, και να διαπιστώσουμε ότι η πολιτισμική αυτή κίνηση, συνειδητή επιλογή προβολής, προώθησης και επιβολής της αλεξανδρινής παρουσίας στα νεοελληνικά γράμματα, συστηματοποιείται στα χρόνια 1911-1919, επηρεάζοντας τις εξελίξεις έως τη δεκαετία του 1930.»2
Μέσω των παρακάτω υπερσυνδέσμων μπορείτε να δείτε τεκμήρια του αρχείου Καβάφη, που σχετίζονται με τα περιοδικά Νέα Ζωή και Γράμματα: https://cavafy.onassis.org/el/subject/journals-el/nea-zoi-el/ και https://cavafy.onassis.org/el/subject/journals-el/grammata-el/.
Εκτός από τους αλεξανδρινούς κύκλους, ο Καβάφης επικοινωνεί και με Έλληνες συγγραφείς της Αιγύπτου, οι οποίοι αναπτύσσουν λογοτεχνική δραστηριότητα εκτός Αλεξάνδρειας. Ο Πάνος Σταυρινός, για παράδειγμα, που ζούσε στο Κάιρο και εξέδιδε το περιοδικό Φοίνικας, είχε αναπτύξει αλληλογραφία με τον ποιητή, στα 1918 και 1919, ζητώντας την καλλιτεχνική του συνδρομή. Η σχέση αυτή τεκμαίρεται από τις ακόλουθες επιστολές: τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S01-SS01-F18-SF003-0042 (657) https://cavafy.onassis.org/el/object/hw8c-ek6x-5npq/ (επιστολή με ημερομηνία 05/10/1918) και τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S01-SS01-F18-SF003-0051 (666) https://cavafy.onassis.org/el/object/by9q-cakb-nhc6/ (με ημερομηνία 14/11/1919).
Στην πρώτη επιστολή, του 1918, ο Πάνος Σταυρινός ζητά από τον Καβάφη συνεργασία με το περιοδικό, ενώ στη δεύτερη επιστολή, του 1919, τον ενημερώνει για την επανακυκλοφορία του.
Η σταδιακή καθιέρωση του Καβάφη στο λογοτεχνικό περιβάλλον του αιγυπτιώτικου ελληνισμού αρχίζει από το έτος 1907. Από τότε και στο εξής, ο Καβάφης αρχίζει να γίνεται γνωστός εντός της ελληνικής παροικίας. Το 1908, ο Παύλος Πετρίδης δίνει μια πρώτη σημαντική διάλεξη για τον Καβάφη και παρουσιάζει ταυτόχρονα ένα μεγάλο μέρος του έργου του ποιητή έως εκείνη την εποχή. Η παρουσίαση του Πετρίδη είναι η πρώτη για το έργο του Καβάφη στην Αλεξάνδρεια. Όπως μας μεταφέρει ο Δ. Δασκαλόπουλος, για τον Τσίρκα η διάλεξη του Πετρίδη είναι «“πολύτιμη” γιατί είναι σχεδόν βέβαιο πως οι αναλύσεις των ποιημάτων υπαγορεύτηκαν από τον ίδιο τον Καβάφη».3
Η διάλεξη του Πετρίδη δημοσιεύεται κατόπιν στη Νέα Ζωή, περιοδικό που εκδίδουν δραστήριοι Αλεξανδρινοί διανοούμενοι.4 Από το σημείο αυτό και στο εξής, η Νέα Ζωή προτάσσει διαρκώς στα τεύχη της κάποιο ποίημα του Καβάφη, ενώ αργότερα τα καβαφικά ποιήματα βρίσκουν επίσης έναν πολύτιμο αρωγό στο πρόσωπο του Στέφανου Πάργα, μέσω του περιοδικού Γράμματα που ο ίδιος διευθύνει.5
Για το έτος 1907, η Μ. Στασινοπούλου σημειώνει στο «Χρονολόγιο Κ. Π. Καβάφη»:
«Ο Κ. παίζει τένις, ράβεται στον καλύτερο ράφτη της Αλεξάνδρειας και μαζί με τον αδελφό του Παύλο έχουν δίτροχο αμάξι (φαετόν) για τους περιπάτους.
Ύστερα από μια επίσκεψη του Παύλου Πετρίδη στο διαμέρισμα του Κ. αρχίζει η γνωριμία του ποιητή με τον κύκλο της “Νέας Ζωής”. Προς το τέλος του χρόνου ο Κ. με τον αδερφό του Παύλο εγκαθίστανται σε διαμέρισμα του δευτέρου ορόφου στην οδό Λέψιους 10, την ιστορική πια κατοικία του ποιητή.»6
Γύρω από το περιοδικό Γράμματα εξακτινώνεται επίσης ένα σημαντικό δίκτυο λογίων, με το οποίο ο Καβάφης έρχεται σε επαφή. Ανάμεσα σε αυτούς είναι και ο Γεώργιος Σκληρός αλλά και πρόσωπα που εμπλέκονται στην ίδρυση του Εκπαιδευτικού Ομίλου Αιγύπτου. Αναφορικά με τον Εκπαιδευτικό Όμιλο, στο αρχείο Καβάφη σώζονται αρκετά τεκμήρια που πιστοποιούν την ενασχόληση του ποιητή με την εν λόγω πρωτοβουλία. Στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF01-S02-F05-0015 (887), https://cavafy.onassis.org/el/object/u-221/, εντοπίζονται σημειώσεις του ποιητή. Με βάση τα συμφραζόμενα, φαίνεται πως πρόκειται για έκδοση δημοτικών τραγουδιών του Εκπαιδευτικού Ομίλου. Σχετικά με το ίδιο θέμα γράφει και ο Ίων Δραγούμης στον Καβάφη, ζητώντας του να συνδράμει στις εργασίες του Εκπαιδευτικού Ομίλου. Πρόκειται για επιστολή χρονολογημένη στις 10/09/1910, που σώζεται στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S01-SS01-F18-SF003-0030 (1656), https://cavafy.onassis.org/el/object/u-427/.
Για τη γνωριμία Καβάφη - Σκληρού, σημειώνει ο Π. Νούτσος:
«Η ζωντανή γνωριμία μεταξύ τους χρονολογείται τον Δεκέμβριο του 1913, όταν το περιοδικό Γράμματα εγκαινιάζει το εντευκτήριό του. Ως το τέλος του επομένου έτους, οπότε θα εμπεδωθεί στο λόγιο κοινό των Αιγυπτιωτών η εικόνα του μαρξιστή Σκληρού, τόσο με τις διαλέξεις του όσο και με τη συνεργασία του στα Γράμματα, αυτός θα έχει παραλάβει το σύνολο των δημοσιευμένων ποιημάτων του Καβάφη, σύμφωνα με τους καταλόγους διανομής των εκδόσεων του τελευταίου. Στον ενδιάμεσο χώρο κινείται ο κοινός τους φίλος Παύλος Πετρίδης και σε μικρότερο βαθμό ο αδελφός του Γιώργος Πετρίδης, ιδρυτικό μέλος του “Eντευκτηρίου” και της “Δημοτικιστικής Ομάδας” Kαΐρου. Στα αμέσως επόμενα έτη ο Καβάφης παρακολουθεί τις ομιλίες του Σκληρού που οργάνωσαν στην Αλεξάνδρεια τα περιοδικά Νέα Ζωή και Γράμματα, μία από τις οποίες –με θέμα τη ζωή και τη σκέψη του Τολστόι– μνημονεύει επαινετικά ο ίδιος ο ποιητής. Μετά το 1917 οι δεσμοί φαίνεται ότι ισχυροποιούνται, με την κοινή πλαισίωση του εκδοτικού εγχειρήματος των Γραμμάτων (σε σημείωμα του Καβάφη, μάλλον, του 1919, για τη συγκρότηση της “Κριτικής Ομάδας” του περιοδικού καταγράφεται ότι “στην Κοινωνιολογία βάλαμε” τον Σκληρό) και με το κοινό ενδιαφέρον για την εδραίωση του “Εκπαιδευτικού Ομίλου της Αιγύπτου”. Ο ενδιάμεσος τώρα είναι ο Ιορδάνης Ιορδανίδης.»7
Ανάμεσα στα περιοδικά με τα οποία συνεργάζεται ο Καβάφης είναι και η Αλεξανδρινή Τέχνη. Το περιοδικό ιδρύθηκε το 1926 και κυκλοφορούσε έως το 1931. Αρχικά, τη διεύθυνση είχε ο Α. Γ. Συμεωνίδης και κατόπιν η Ρίκα Σεγκοπούλου. Σε όλη τη διάρκεια της κυκλοφορίας του, το περιοδικό κράτησε φιλοκαβαφική στάση, ενώ συνεργάστηκε κατά καιρούς με γνωστούς λογοτέχνες, όπως ο Ναπολέων Λαπαθιώτης, η Γαλάτεια Καζαντζάκη, ο Άγγελος Σικελιανός, η Μυρτιώτισσα κ.ά. Στην αρχειακή υποενότητα Αλέκου Σεγκόπουλου και Ρίκας Σεγκοπούλου, μπορείτε να δείτε το αρχείο της Αλεξανδρινής Τέχνης μέσω του εξής υπερσυνδέσμου: https://cavafy.onassis.org/el/object/gxfc-b9kc-fdzh/. Για να μεταβείτε στους εκάστοτε υποφακέλους, χρησιμοποιήστε τα hyperlinks στο τέλος της σελίδας.
1 Μ. Ρώτα, «Ανασυνθέτοντας την αλεξανδρινή λογοτεχνική δραστηριότητα, 1910-1930: Από τα πρόσωπα στις συλλογικότητες», στο: Α. Καστρινάκη, Α. Πολίτης, Δ. Τζιόβας (επιμ.), Για μια ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας του εικοστού αιώνα: Προτάσεις ανασυγκρότησης, θέματα και ρεύματα, Πρακτικά συνεδρίου στη μνήμη του Αλέξανδρου Αργυρίου, Ρέθυμνο, 20-22 Μαΐου 2011, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2012, σ. 43.
2 Ό.π., σ. 47.
3 Δ. Δασκαλόπουλος, Μ. Στασινοπούλου, Ο βίος και το έργο του Κ. Π. Καβάφη, Μεταίχμιο, Αθήνα 22013, σ. 72. Την ίδια παρατήρηση κάνει και ο Robert Liddell: «Εικάζεται ότι τη διάλεξη του την είχε εμπνεύσει ο ίδιος ο ποιητής, ή τουλάχιστον ότι είχε την έγκρισή του.» R. Liddell, Καβάφης: Κριτική βιογραφία, Ίκαρος, Αθήνα 1980, σ. 188.
4 Π. Πετρίδης, «Ένας Αλεξανδρινός ποιητής: Κωνσταντίνος Π. Καβάφης», Νέα Ζωή 55 (Απρίλιος 1909), 201-206. Μπορείτε να δείτε το άρθρο μέσω του εξής υπερσυνδέσμου: http://kosmopolis.library.upatras.gr/index.php/nea_zoi/issue/view/4395. Βλ. επίσης Keeley, ό.π. σ. 41-42.
5 Βλ. Keeley, ό.π.
6 Στασινοπούλου, «Χρονολόγιο Κ. Π. Καβάφη», ό.π., 26.
7 Π. Νούτσος, «Ο Καβάφης, ο Σκληρός και η κίνηση των σοσιαλιστικών ιδεών στον αιγυπτιακό ελληνισμό της εποχής τους», Ουτοπία 1 (1992), 102-103, διαθέσιμο εδώ: http://pandemos.panteion.gr/index.php?op=record&lang=el&pid=iid:1644.