Ο Καβάφης και η επαφή του με λογοτεχνικούς κύκλους της Αιγύπτου, πέραν της ελληνικής παροικίας
Η επικοινωνία του Καβάφη με λογοτέχνες πέραν της ελληνικής παροικίας, η παρακολούθηση της αραβόφωνης λογοτεχνίας και η συνεργασία του με γαλλόφωνα περιοδικά και εφημερίδες της Αιγύπτου οριοθετούν τον πολιτισμικό ορίζοντα του λογοτέχνη, ο οποίος συντίθεται από ένα κράμα δυτικών και ανατολίτικων επιρροών. Σχετικά με το ενδιαφέρον του Καβάφη για την αραβόφωνη λογοτεχνία, δεν φαίνεται να υπάρχει ομοφωνία ανάμεσα στους ερευνητές του έργου του. H Μarguerite Yourcenar, μελετήτρια του καβαφικού έργου, θεωρεί πως δεν εντοπίζονται σαφείς οριενταλιστικές τάσεις στην ποίηση του Καβάφη, εκτός από ορισμένες απηχήσεις της περσικής και αραβικής ποίησης σε κάποια ερωτικά του ποιήματα. Αντίθετα, ο Bashir Al Siba’i, Αιγύπτιος ποιητής και μεταφραστής, θεωρεί πως ο Καβάφης δείχνει σαφές ενδιαφέρον για τη γαλλόφωνη αιγυπτιακή ποίηση. Όπως εξάλλου γνωρίζουμε από μαρτυρία συναδέλφου του ποιητή (Ιμπραήμ Ελ Καγιάρ), ο Καβάφης γνώριζε ελάχιστα αραβικά, μόλις αυτά που του επέτρεπαν να ανταποκρίνεται στις καθημερινές του συναλλαγές.1
Η παρακολούθηση της αραβόφωνης λογοτεχνίας από την πλευρά του Καβάφη επιβεβαιώνεται από διάφορα τεκμήρια του αρχείου, τα οποία αποκαλύπτουν πως η επικοινωνία αυτή ήταν διαμεσολαβημένη από γαλλικά περιοδικά και εφημερίδες της Αιγύπτου. Στο αρχείο του εντοπίζονται αποκόμματα από διάφορα συναφή έντυπα, όπως για παράδειγμα από τη γαλλόφωνη εφημερίδα της Αιγύπτου La Patrie, στην οποία δημοσιεύονται πληροφορίες για εκδήλωση προς τιμήν του. Το απόκομμα του τεκμηρίου GR-OF CA CA-SF02-S02-F25-SF007-0051 (1353), https://cavafy.onassis.org/el/object/uu-21/, δεν φέρει χρονολογία, αλλά μπορεί να χρονολογηθεί με σχετική ασφάλεια στο έτος 1929, σε συνδυασμό με σχετική επιστολή του Βέλγου ποιητή Paul Vanderborght, την οποία θα εξετάσουμε αναλυτικά πιο κάτω. Εκείνο που αξίζει να αναφερθεί εδώ, σε σχέση με τον Καβάφη και το απόκομμα της εφημερίδας La Patrie, είναι η ιδιαιτέρως επαινετική αναφορά στο πρόσωπό του, εφόσον αποκαλείται ως «ένας από τους μεγαλύτερους ποιητές της σύγχρονης Ελλάδας μαζί με τον Παλαμά».
Παράλληλα, το κείμενο της εφημερίδας αναφέρεται στην πρώτη συνάντηση της λογοτεχνικής και καλλιτεχνικής ομάδας “La Lanterne Sourde Egyptienne”, στο Κάιρο. Η Lanterne Sourde ήταν λογοτεχνική επιθεώρηση που ιδρύθηκε από τον Paul Vanderborght, Βέλγο γαλλόφωνο ποιητή που έζησε στην Αίγυπτο κατά τη δεκαετία του 1920. O Vanderborght γεννήθηκε στο Βέλγιο το 1899 και πέθανε το 1971. Μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, και στο πλαίσιο ενός διεθνιστικού πνεύματος που κυριαρχούσε στις Βρυξέλλες, ο Vanderborght δημιούργησε με τον Pierre Bourgeois τη Lanterne Sourde που γρήγορα έγινε ένα από τα σημαντικότερα πολιτισμικά δίκτυα της μεσοπολεμικής περιόδου. Η Lanterne Sourde βρέθηκε στο επίκεντρο διαλέξεων, εκθέσεων και εκδηλώσεων, στις οποίες συμμετείχαν διακεκριμένοι συγγραφείς της εποχής, όπως οι Zweig, Marinetti, Ehrenburg. Στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων του, ο Vanderborght προώθησε τον ειρηνιστικό διαπολιτισμικό διάλογο, εστιάζοντας κυρίως σε έξι περιοχές: Ρωσία, Αίγυπτο, Ελλάδα, Μ. Βρετανία, Ισπανία και Λατινική Αμερική.2
Στο αρχείο σώζεται αλληλογραφία του Vanderborght με τον Καβάφη, όπου αναφέρεται το περιοδικό, καθώς και ορισμένοι αραβόφωνοι λογοτέχνες. Στην πρώτη επιστολή, που χρονολογείται στον Δεκέμβριο του 1928, ο Vanderborght αναφέρεται στη διοργάνωση φιλολογικής βραδιάς στο Κάιρο προς τιμήν του ποιητή και του ζητά τη βοήθειά του. Στην πρώτη σελίδα της επιστολής –GR-OF CA CA-SF02-S01-SS01-F18-SF003-0109 (707), https://cavafy.onassis.org/el/object/vanderborght/ (Λήψη 1)– διακρίνεται καθαρά η αναφορά στη Lanterne Sourde, ενώ εντοπίζεται επίσης του όνομα του Λιβανέζου ποιητή Khalil Moutran, που έζησε για αρκετό καιρό στην Αίγυπτο. Και τα δύο ονόματα φέρουν υπογράμμιση.
Τις ίδιες αναφορές στη Lanterne Sourde και στον Moutran συναντάμε και στη δεύτερη επιστολή, τον Απρίλιο του 1929 (1η Λήψη). Δείτε το τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S01-SS01-F18-SF003-0114 (712) εδώ: https://cavafy.onassis.org/el/object/vanderborght-1/.
Η εκτίμηση του Καβάφη προς τον Moutran καθώς και οι γνώσεις του για άλλους αραβόφωνους λογοτέχνες φαίνεται να επιβεβαιώνονται και από τις ανεκδοτολογικές σημειώσεις της Ευτυχίας Ζελίτα, στις οποίες η ίδια καταγράφει λόγια του Καβάφη. Για τον Moutran, τον Ibrahim Hafez και τον Ahmed Shawqui, δείτε τη Λήψη 11 στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF03-F29-0002 (1883), https://cavafy.onassis.org/el/object/u-u-121/ .
Αντίστοιχες πληροφορίες μπορούμε να αντλήσουμε και από την αλληλογραφία μεταξύ Καβάφη και Σεγκόπουλου. Στην επιστολή του τεκμηρίου GR-OF CA SING-S01-F02-SF001-0078 (1550), https://cavafy.onassis.org/el/object/dafh-xmrt-f92m/, με ημερομηνία 29/06/1928, ο Καβάφης αναφέρεται στον Ahmed Rassim, για τον οποίο εξέδωσε εργασία που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Semaine Égyptienne.3
Παράλληλα, ειδική μνεία θα πρέπει να γίνει στο κείμενο του Καβάφη για την πνευματική προσέγγιση Αιγύπτου-Δύσης, στο οποίο και αναφέρεται στη Lanterne Sourde.4 Μπορείτε να δείτε το χειρόγραφο του κειμένου στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF01-S02-F05-0012 (506), https://cavafy.onassis.org/el/object/u-u-63/. Παρότι το χειρόγραφο δεν φέρει χρονολογία, η Hala Halim το τοποθετεί χρονικά γύρω στο 1928.5 Στην 1η σελίδα (Λήψη 1), ο Καβάφης γράφει τα εξής: «Με πολλήν ευχαρίστησι διάβασα την αγγελία εν σχέση με το έργο που προτίθεται να κάμει στην Αίγυπτο η “Lanterne Sourde”». Και πιο κάτω, στη δεύτερη σελίδα (Λήψεις 1-2), γράφει: «Το πρόγραμμα της “Lanterne Sourde” με φαίνεται πολύ συντελεστικό –η ανάπτυξις σχέσεων μεταξύ συγγραφέων της Αιγύπτου και συγγραφέων της Ευρώπης και της Αμερικής· υποδοχές λογίων ξένων επισκεπτομένων την Αίγυπτον· μεγάλες διαλέξεις (μερικές αραβικά, μερικές γαλλικά)· εξέτασις και παρουσίασις (σε περιοδικά της Ευρώπης) έργων της αραβικής, της νεοελληνικής, της τουρκικής και της νεοεβραϊκής φιλολογίας».
Τέλος, αναφορά στη Lanterne Sourde εντοπίζεται και στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF01-S02-F05-0020 (936), https://cavafy.onassis.org/el/object/u-256/. Το κείμενο του χειρογράφου αποτελεί σχεδίασμα απάντησης του Καβάφη σε ερώτηση για τη φιλολογική παραγωγή των Αιγυπτιωτών Ελλήνων.6
Απόσπασμα από τις σημειώσεις του Καβάφη σχετικά με τη φιλολογική παραγωγή των Αιγυπτιωτών Ελλήνων
1 Βλ. H. Halim, Alexandrian Cosmopolitanism: An Archive, Modern Language Initiative, New York 2013, pp. 69-71, 113. Πρβλ. «Ο Καβάφης στην υπαλληλική του ζωή [Μαρτυρία του κ. Ιμπραήμ Ελ Καγιάρ παλιού συναδέλφου του στις Αρδεύσεις]», Νέα Εστία, 76 (891) (15 Αυγούστου 1964), 1162.
2 R. Meylaerts, D. Roig-Sauz, “Paul Vanderborght and La Laterne Sourde: Intranational and International Networks and Cultural Mediation (Belgium, Spain, Latin America) during the Interwar Period”, στο: D. Vandebosch, T. D’haen (eds.), Literary Transnationalism(s), Brill, Leiden-Boston 2019, pp. 133-134.
3 Το εν λόγω κείμενο δεν σώζεται στο αρχείο, παρά τις αναφορές σε αυτό που συναντάμε σε άλλα τεκμήρια. Στη Βιβλιογραφία Δασκαλόπουλου φέρει αριθμό λήμματος A317, ενώ έχει δημοσιευτεί και στη συγκεντρωτική έκδοση των πεζών κειμένων του Καβάφη. Βλ. «Απόσπασμα για τον Άχμεντ Ράσσιμ», στο: Κ. Π. Καβάφης, Τα πεζά (1882;-1931), φιλολογική επιμέλεια Μιχάλης Πιερής, Ίκαρος, Αθήνα 22010, σ. 150-151. Πρβλ. Δ. Δασκαλόπουλος, Βιβλιογραφία Κ. Π. Καβάφη (1886-2000), Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 81, 1133.
4 «[Για την πνευματική προσέγγιση Αιγύπτου-Δύσης]», Κ. Π. Καβάφης, Τα πεζά, ό.π., σ. 308-309.
5 Βλ. Ηalim, ό.π., σ. 115.
6 «[Για τη φιλολογική παραγωγή των Αιγυπτιωτών Ελλήνων]», Κ. Π. Καβάφης, Τα πεζά, ό.π., σ. 152.