E. M. Forster και Κ. Π. Καβάφης

Μία από τις πιο γνωστές επιστολικές σχέσεις του Κ. Π. Καβάφη είναι εκείνη με τον Βρετανό συγγραφέα και κριτικό E. M. Forster. Ο Καβάφης και ο Forster φαίνεται πως γνωρίστηκαν το 1916, στην Αλεξάνδρεια. Την περίοδο εκείνη, ο Forster εργαζόταν στον Ερυθρό Σταυρό, ενώ παράλληλα ετοίμαζε έναν ταξιδιωτικό οδηγό για την πόλη. Στο πλαίσιο της τελευταίας δραστηριότητας, ανέπτυξε συχνή επικοινωνία με τον ποιητή. Σύμφωνα με τον Δ. Δασκαλόπουλο, «η πνευματική φιλία Forster-Καβάφη διευκόλυνε τον Άγγλο συγγραφέα να κατανοήσει την ιστορική συνέχεια της πόλης και να σταθεί στο παρελθόν της». Επιπροσθέτως, ιδιαίτερα γνωστή είναι και η συνεισφορά του Forster στην προώθηση του καβαφικού έργου στη Βρετανία.



Όπως επισημαίνει η Hala Halim, η διαμονή του Forster στην Αίγυπτο απέδωσε σημαντικούς καρπούς αναφορικά με τo συγγραφικό του έργο. Σχετικά με τα κείμενά του σημειώνει:


«Αυτά ποικίλλουν από το είδος του ταξιδιωτικού οδηγού (Alexandria: A History and A Guide, που εκδόθηκε στην Αλεξάνδρεια, το 1922) έως το δοκίμιο ή τα άρθρα σε εφημερίδες (κείμενα που αρχικά τυπώθηκαν, εκκινώντας από το 1916, σε Αίγυπτο και Αγγλία και κάποια αργότερα συγκεντρώθηκαν στο βιβλίο Pharos and Pharillon, το οποίο εκδόθηκε από τον Hogarth Press, το 1923) αλλά και την πολιτική αρθρογραφία (“Notes on Egypt”, ως μέρος του φυλλαδίου του Βρετανικού Εργατικού Κόμματος, με τίτλο The Government of Egypt, στις αρχές του 1920). Τα παραπάνω δεν συμπεριλαμβάνουν έναν αριθμό κειμένων του που σχετίζονται με την Αίγυπτο και παραμένουν ανέκδοτα.»2


Αντίστοιχα, ο Peter Jeffreys σημειώνει ότι ο Forster «[…] διοχέτευσε την ενέργειά του στη διεισδυτική παρατήρηση της αλεξανδρινής ζωής, το “αργό λεβαντίνικο dégringolade”, όπως το έθεσε κάποτε. Τα πρωιμότερα δημοσιογραφικά κείμενά του γράφτηκαν για την Egyptian Gazette και την Egyptian Mail, και κάποια αναδημοσιεύθηκαν αργότερα στα Pharos and Pharillon, Abinger Harvest, καθώς και στο λογοτεχνικό περιοδικό The Athenaeum. Τα δοκίμια αυτά δείχνουν τη βαθμιαία εκτίμηση και κατανόηση του Forster για τον λεβαντίνικο κόσμο του Καβάφη.»3


Σύμφωνα με τον βιογράφο του Καβάφη, Robert Liddell, o Forster επισκέπτεται αρκετά συχνά το σπίτι του Καβάφη στην οδό Λέψιους και επιχειρεί να διαβάσει τα ποιήματά του, στηριζόμενος στη γνώση των αρχαίων ελληνικών και χρησιμοποιώντας ως βοήθημα τις μεταφράσεις του Γιώργου Βαλασόπουλου, στις οποίες θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω.4 Κατά το διάστημα 1917-32, οι δύο άνδρες ανταλλάσσουν επιστολές, στο επίκεντρο των οποίων βρίσκεται η ποίηση του Καβάφη και η προώθησή της στον αγγλόφωνο κόσμο.


Σε διάφορες μεταγενέστερες συνεντεύξεις και άλλα κείμενά του, ο Forster επιχειρεί αρκετά συχνά να ανασυνθέσει το πλαίσιο της γνωριμίας του με τον Καβάφη. Γράφει σχετικά:


«Ήμαστε πριν από περισσότερα κι από τριάντα χρόνια τώρα, στο διαμέρισμά του, στην οδό Lepsius 10, στην Αλεξάνδρεια· στο μισοφωτισμένο, οικογενειακό, επιπλωμένο διαμέρισμά του. Έχει επιστρέψει από τη δουλειά του σ’ ένα κυβερνητικό γραφείο· o Τρίτος Κύκλος της Άρδευσης τον έχει προσλάβει όπως θα μπορούσε να είχε προσλάβει πολλούς από τους ήρωές του. Εγώ έχω επιστρέψει από τη δουλειά μου, ντυμένος στο χακί. Ο Βρετανικός Ερυθρός Σταυρός μ’ έχει προσλάβει. Έχομε συστηθεί από έναν άγγλο φίλο, οι συναντήσεις μας είναι μάλλον άψυχες και ο Καβάφης λέει τώρα με τη συνηθισμένη του πραότητα, “δε θα μπορούσατε ποτέ να καταλάβετε την ποίησή μου, αγαπητέ μου Forster, ποτέ”. Ένα ποίημα βγαίνει στη μέση – Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον– και ανιχνεύω ορισμένες συμπτώσεις ανάμεσα στα ελληνικά του και τα ελληνικά των ιδιωτικών μας σχολείων. Ο Καβάφης μένει έκπληκτος. “Ω, μα αυτό είναι καλό, αγαπητέ μου Forster, αυτό είναι πολύ καλό πραγματικά”, και σηκώνει το χέρι του, παίρνει την κατάσταση στα χέρια του και με οδηγεί. Δεν ήταν η γνώση μου που τον άγγιξε αλλά η επιθυμία μου να μάθω και να δεχτώ. Δεν είχε ιδέα τότε ότι θα μπορούσε να γίνει σε πάρα πολλούς αγαπητός, ακόμη και στο διστακτικό βορρά. Το να γίνει κατανοητός στην Αλεξάνδρεια και ανεκτός στην Αθήνα ήταν όλη του η φιλοδοξία.»5

Πληροφορίες για τον χαρακτήρα και τις γνώσεις του Καβάφη έχει δώσει αντίστοιχα και σε συνέντευξή του στην εφημερίδα Το Βήμα:


«Το δωμάτιό του ήταν πάντα λίγο σκοτεινό. Έξω από το διαμέρισμά του είχε ένα μεγάλο κάθισμα κήπου. Νομίζω πως ήταν από το παλαιό του σπίτι. Αγαπούσε πολύ τα παλαιά πράγματα. Σου προσέφερε πάντα κάτι, λίγο ούζο, και τυρί ή ελιές. Δε θυμάμαι λεπτομέρειες, αλλά μου έκανε τόσο βαθειά εντύπωση όταν τον συναντούσα. Η ζωή του ήταν μάλλον ήσυχη, του άρεσε κυρίως να περπατά και να ρεμβάζει στο δρόμο ή σε κανένα καφενείο. Η γνώσι [του] όσον αφορά την αγγλική γλώσσα και λογοτεχνία, εξ άλλου, ήταν πολύ πλατειά. Θα μπορούσε να αρχίση να μιλά ξαφνικά για την Γεωργία Έλλιοτ, επί παραδείγματι.»6


Πέρα από τις μαρτυρίες του Forster για τη γνωριμία του με τον Αλεξανδρινό και την παραγωγή ποικίλων κειμένων για την Αίγυπτο, η εμπειρία της Αλεξάνδρειας φαίνεται πως ενέπνευσε τον E. M. Forster στη σύνθεση σχεδίου θεατρικού έργου με τίτλο “Pericles in Paradise”. Στο σχέδιο, το οποίο παρέμεινε αδημοσίευτο και εκδόθηκε πρόσφατα από τη Φωτεινή Δημηρούλη, πρωταγωνιστεί ο Περικλής Αναστασιάδης – ο οποίος στην πραγματική ζωή υπήρξε στενός φίλος του Κ. Π. Καβάφη και, όπως θα δούμε παρακάτω, συμμετείχε στους βρετανικούς κύκλους της Αλεξάνδρειας. Ανάμεσα στους χαρακτήρες του έργου, που «ακολουθούν το πρότυπο της αλεξανδρινής ελίτ», εντοπίζεται και μια μυθοπλαστική εκδοχή του Κ. Π. Καβάφη.




1 Δ. Δασκαλόπουλος, «Η Αλεξάνδρεια;», στο: Δ. Δασκαλόπουλος, Κ. Π. Καβάφης: Η ποίηση και η ποιητική του, Κίχλη, Αθήνα 2013, σ. 172.

2 H. Halim, Alexandrian Cosmopolitanism: An Archive, Modern Language Initiative, New York 2013, p. 120. (Μετάφραση της συντακτικής ομάδας)

3 P. Jeffreys, «Εισαγωγή», στο: E. M. Forster-Κ. Π. Καβάφης: Φίλοι σε ελαφρήν απόκλιση, επιμ.-σχόλια P. Jeffreys, μτφρ. Κατερίνα Γκίκα, Ίκαρος, Αθήνα 2013, σ. 23. Στο εξής, η παραπομπή θα γίνεται με τον συντομευμένο τίτλο Forster-Καβάφης.

4 R. Liddell, Καβάφης: Κριτική βιογραφία, Ίκαρος, Αθήνα 21980, σ. 214-215.

5 E. M. Forster, «Η συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του Κ. Π. Καβάφη», μτφρ. Νανά Ησαΐα, Διαβάζω 312 (1993), 72.

6 «Ο ποιητής Καβάφης όπως τον εγνώρισα… Συνέντευξις με τον επιφανή Άγγλον λογοτέχνην Ε. Μ. Φόρστερ. Ο χαρακτήρας του, οι ιδέες του, η ποίησίς του», Το Βήμα, 19/05/1963.

7 Βλ. σχετικά F. Dimirouli, “E. M. Forster, Pericles in Paradise: Introduction”, PMLA 134(2) (2019), 359-365.

8 Ό.π., 359.